روایت راهی شدن «مجسمه خیام» به آمریکا و ساخت شهر تندیسان

رویداد۲۴-زنگ طبقه اول را می‌فشارم، در باز می‌شود و صدایی که ابتدا نمی‌دانم از کجاست به داخل راهنمایی‌ام می‌کند. صدا از طبقه پایین می‌آید، استاد با لبخندی گشاده به سمت کارگاه که در زیرزمین منزلش واقع شده، هدایتم می‌کند. به هر گوشه‌ای نگاه می‌کنم یک تابلو و یک مجسمه که هر کدام حرف‌ها در دل‌شان دارند، جاخوش کرده‌اند.

در گوشه‌ای از آتلیه تصویر سنجاب شهربازی تهران را می‌بینی و به یک‌باره به دوران کودکی‌ات پرتاب می‌شوی؛ کمی آن‌طرف‌تر تصویری از نقش‌برجسته‌های سالن اصلی ایستگاه مترو امام خمینی (ره) و در گوشه‌ای دیگر مجسمه سنگی سفید استاد عمر خیام جلب توجه می‌کند. در آن میان، دو قو را می‌بینی که با گشودن بالاهای‌شان، واژه صلح را ساخته‌اند، همان تندیس صلح که حالا در یونسکو نصب شده است.

«حسین فخیمی» استاد بازنشسته و پیشکسوت نمونه مجسمه‌سازی متولد ۱۳۲۴ و در شهرستان ابهر به دنیا آمده است و خودش می‌گوید «از دوران کودکی اشکالی با گل و خمیر نان درست می‌کردم و بعدها دست‌سازهای هنری‌ام در مدرسه به نمایش گذاشته شد».

او پس از پایان دوره راهنمایی و در سال ۱۳۴۱ به موزه مردم‌شناسی راه می‌یابد و مجسمه‌سازی را به‌صورت تجربی شروع می‌کند و ۱۲ سال بعد برای تحصیل رهسپار اسپانیا می‌شود و در مدت ۵ / ۲ سال موفق به کسب عنوان پروفسوری در رشته طراحی از سوی پادشاه اسپانیا و طی دوره‌های فوق تخصصی در رشته مدال و نشان‌سازی و ریخته‌گری و گراور می‌شود.

وی پس از بازگشت به ایران در وزارت فرهنگ و هنر مشغول به کار می‌شود. خود او درباره دوران کاری‌اش می‌گوید: من ۱۰ سال از عمرم را وقف انقلاب کردم و از پایه‌گذاران سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و از جمله برنامه‌ریزان و موسسان انجمن مجسمه‌سازان و به‌عنوان هیات مدیره این انجمن در سال ۱۳۷۷ بودم. در شورای انقلاب هم خیلی کار کردم و وقت زیادی در ابتدای انقلاب برای فعالیت شورا داشتم که البته بعدها هم تا حدودی به ضرر من شد. از سال ۱۳۶۶ من بازنشسته شدم تا بتوانم خدمات موثرتری ارائه کنم.

فخیمی که نشان درجه یک هنرمندی از شورای ارزشیابی هنرمندان کشور (همتراز دکتری هنر) و دو بار لوح و گواهی پیشکسوت نمونه ملی در کل کشور را از ریاست جمهوری در سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۹۲ برای طراحی و ساخت تندیس صلح در سال ۱۳۶۴، از دبیرکل یونسکو تقدیرنامه دریافت کرده است، دوران بازنشستگی را دوران پایان کار و استراحت نمی‌داند و می‌گوید: بسیار فعال هستم. هر شب تا ساعت ۳ یا ۴ بیدار می‌مانم و مشغول کارکردن هستم، چون واقعا وقت کم است. معتقدم تا عمر داریم باید تلاش کرد.

او ادامه می‌دهد: «من روحیه و عشق به کار و تلاش را از خداوند گرفته‌ام. باید با اندیشه و فکر تلاش کرد. وقتی من قدر و منزلت خودم را بدانم هر لحظه از عمر من گران است و هر لحظه بی‌کاری خیانت است. خدا هم نمی‌فرماید که اگر به سنی از زندگی رسیدید، بازنشسته می‌شوید، بلکه تاکید دارد که آن انسانی شایسته است که پرستش می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و به حق توسل می‌جوید و صبر می‌کند. شاید سوره والعصر برای انسان راهنمای خوبی در زندگی باشد. انسان تا زمانی که زنده است و تا آخرین لحظه باید تلاش کند.

این استاد بازنشسته و پیشکسوت نمونه پیشنهادی هم برای صندوق بازنشستگی دارد و می‌گوید: در همین زمینه، من طرحی به صندوق بازنشستگی کشوری ارائه کردم که ظاهرا به معاون اول رئیس جمهور ارائه شده است تا جایگاه پیشکسوتان و افراد باتجربه در دستگاه‌ها و اداره‌های دولتی حفظ شود. در این طرح تلاش می‌شود تا در اداره‌ها جایگاه یا صندلی مخصوصی برای فردی که به‌دلیل پایان یافتن دوره خدمت اداره را ترک کرده، اختصاص یابد تا او بتواند حداقل هفته‌ای یک‌بار در اداره و در محل کار خود حاضر شود.

فخیمی ادامه می‌دهد: این به معنی ارج نهادن به جایگاه و ارزش افراد دیرپای و باتجربه جامعه به او است، ضمن این‌که کارمند جوان‌تر نیز درمی‌یابد که این جایگاه محترم است و باید حرمت این جایگاه و تجربه حفظ شود. بنابراین این فرد به راحتی به فرد فعال جامعه تبدیل می‌شود و جامعه نیز به جامعه‌ای با اخلاق، مودب و صمیمی تبدیل خواهد شد، چراکه حرمت‌ها حفظ می‌شود. اگر بپذیرند که از تجربه پیشکسوتان می‌توان استفاده کرد، جامعه و بخصوص بخش دولتی و اداری وضعیت بهتر و متعالی‌تری خواهد یافت.

او با اشاره به این‌که اگر فردی با یک تجربه خاص، سن کاری‌اش تمام شده، در بیشتر افراد این وضعیت به معنی اتمام کار است، می‌گوید: اما اگر مدیریت صحیحی حاکم باشد، از وجود این افراد می‌توان استفاده کرد. وقتی افراد به سن پیری می‌رسند، یعنی از تجربه بالایی برخوردارند. حضرت علی (ع) هم می فرمایند که تجربه بالاتر از علم است. برای انسان تجربه است که پختگی همراه می‌آورد. برای انسان‌های امروز، پس از یک دوره کار کردن، وقتی حکم بازنشستگی دریافت می‌کنند، به معنی این است که زندگی و کار تمام شده است. در حالی که تازه از پختگی باید بهره‌برداری کرد. در گذشته اگر در خانواده مشکلی وجود داشت، بزرگ‌ترها، تکیه‌گاه خانواده بودند و پادرمیانی می‌کردند تا مشکل برطرف شود. در واقع این‌گونه است که خانواده رنگ و بوی مهربانی خود را باز می‌یابد.

استاد با حوصله و اشتیاق پیشینه تک‌تک مجسمه‌هایش را بازگو می‌کند. اثر ماندگار او تندیس خیام است. وی درباره تندیس خیام و ماجرای ساخت آن این‌گونه توضیح می‌دهد: سال ۱۳۷۹ از طرف سفارت ایران در رم اطلاع دادند که شهرداری فلورانس به مناسبت نهصدمین سالگرد خیام مراسمی برگزار می‌کند و علاقه‌مند است تا تندیس خیام در فلورانس نصب شود. در نتیجه از من خواستند تا در این کار شرکت کنم. من تا آن زمان خیام را مثل دیگران می‌شناختم که تنها یک شاعر است؛ اما پس از شش‌ماه مطالعه فهمیدم که او اصلا علاقه‌ای به شاعری نداشته و شعرهای منتسب به او نیز پس از وفات خیام منتشر شده است. خیام در حقیقت یک متفکر، فیلسوف، منجم و ریاضیدان بود و با این اندیشمندی پیکره خیام را از متن شعر معروف او ساختم که می گوید: اجرام که ساکنان این ایوانند / اسباب تردد خردمندانند / هان تا سر رشته خرد گم نکنی / کانان که مدبرند سرگردانند.

او ادامه می‌دهد: برای تهیه سنگی که با آن مجسمه خیام را بسازم، ۵ / ۱ سال در تمام معادن ایران و حتی از شرق تا غرب ایران جست‌وجو کردم و بیش از ۱۰۰ جلد کتاب، بروشور و منابع مختلف را مطالعه کردم تا سنگ مناسب را شناسایی کنم. پس از این مدت مطالعه و جست‌وجو از شرق تا غرب، در نهایت در ازنای لرستان و در ۲۰۰ متری عمق زمین و با هشت‌ماه تلاش شبانه‌روزی قطعه‌ای ۱۸ تنی از سنگ مورد نظر را استخراج و به کارگاه منتقل کردیم، البته برای تراش پیکره فقط ۱۲ تن کافی بود. این سنگ ویژگی‌های خاصی باید داشته باشد، یعنی باید سفید و بی‌رگه و از خانواده چینی باشد. این نوع سنگ بسیار کمیاب است. مقاومت سنگ هم در مقابل عوامل جوی بسیار بالاست.

وی می‌افزاید: سال ۱۳۷۹ با وزارت خارجه قرارداد کار منعقد شد، اما با توجه به مشکلاتی که پیش آمد، کار تا چند سال بعد طول کشید. در هنگام ساخت مجسمه و در زمان سفر آقای روحانی به آمریکا این بحث مطرح شد که خوب است مجسمه‌ای از ایران در یک باغ ایرانی در آمریکا نصب شود، به این ترتیب مجسمه‌ای که برای ایتالیا ساخته شده بود با هماهنگی وزرای خارجه و فرهنگ و ارشاد و موافقت شهردار تهران به آمریکا ارسال شد. یکی دیگر از مجسمه‌های خیام که درخواست شد تا در نیشابور نصب شود. قرار بود برای این مجسمه در نیشابور بقعه‌ای تعبیه شود و داخل بقعه، آب‌نمایی نصب شود تا آب وسیله‌ای برای ایجاد فاصله مجسمه با بازدیدگنندگان و جلوگیری از تخریب آن باشد. ضمن این‌که مکانی برای نمایش آثار دیگر خیام در دیوار بقعه در نظر گرفته شود تا مردم با آثار خیام و اندیشه او آشنا شوند و عملا فضای زمان زیست خیام به بازدیدکنندگان نشان داده شود که به هر حال، ساخت این فضا به جایی نرسید و مجسمه نیز با وضعیت بسیار بدی تا نیشابور حمل شد و اکنون هم در داخل شیشه نگهداری می‌شود.

وی درباره تندیس صلح که چند سالی است در یونسکو نصب شده است نیز می‌گوید: تندیس صلح در سال ۱۳۶۴ و در بحبوحه جنگ تحمیلی ساخته شد که کلمه صلح به‌طور خاصی در این تندیس تعبیه شده است. در واقع، این تندیس حاصل پیوستن دو قو به شکلی است که کلمه فارسی صلح را نشان می‌دهد. این تندیس سبب شد تا تقدیرنامه‌ای از طرح یونسکو به من اهدا شود و در سراسر جهان هم این تندیس ساخته شده است. از جمله خود یونسکو که تندیس صلح در آن نصب شده است و کشورهای زیادی از جمله فدراسیون روسیه و رییس شهرداران صلح جهان خواستار داشتن آن هستند.    

نمی‌توان حسین فخیمی را بازنشسته‌ای با مختصاتی مانند خمودی و خستگی و بیماری توصیف کرد. او پویا و فعال است و فکرهای نویی در سر و کوله‌باری از تجربه بر پشت دارد. ایده او راه‌اندازی «شهر تندیسان» است، شهری که با آموزش از سطح ابتدایی شروع می‌شود و تا دوره دکتری به آموختن و خودباوری انسان‌ها کمک می‌کند. این شهر مجموعه‌ای است از زیرمجموعه‌های مختلف صنعت و هنر که فرد در هنگام آموزش در کارگاه‌های مختلف هم در حال کسب تجربه است. عامل ورودی و ماندگاری در این شهر نیز عشق است. شاید در دنیا شهرهای مشابهی وجود دارد که بیشتر جنبه نمایشی دارند، اما در اینجا فرد به جایی می‌رسد که خود و استعدادش را کشف می‌کند و خودش را باور می‌کند. بخشی از این برنامه در فرهنگستان هنر با همکاری علی معلم اجرایی شد و او با امکاناتی که در اختیار داشت، زمینه‌های آموزش طراحی و مجسمه‌سازی را برای علاقه‌مندان ایجاد کرد.

در این شهر، چیزی به نام کپی کردن وجود ندارد، بلکه باید تفکر شود و براساس این تفکر چیزی خلق و تولید شود. در شهر تندیسان، بخش‌های متفاوتی مانند مجسمه‌سازی برای تمام متریال‌ها، کارگاه‌های ریخته‌گری، مدال و نشان‌سازی و بخش‌های فراوانی از نظر آموزشی در نظر گرفته شده و امروز به‌دلیل تقاضای دانشجویان و مسوولان و صاحب‌نظران فرهنگی و هنری کشور و احساس ضرورتی که برای اجرایی شدن این طرح وجود دارد که می‌تواند اقتصاد مقاومتی را در همه ابعاد، اشتغال و کارآفرینی و خود اتکایی و خودکفایی جوانان را عملیاتی کند و بازار را از بی‌هویتی برهاند، قرار است تا اجرایی شود. اکنون برای این طرح در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده و با زمینی که شهرداری تهران اختصاص داده، در ادامه فازهای سه‌گانه بوستان نهج‌البلاغه و در فاز سوم آن، به وسعت ۴۰ هزار مترمربع در نظر گرفته شده، پیاده می‌شود.