رویداد24- در سالهای اخیر به ویژه در دهه گذشته، ساختمان و برج بر روی پهنه گسل شمال تهران و در سایر شهر های تهران، به ویژه در حاشیه شهرها شناب گرفته و ادامه دارد. در این یاداشت به اختصار به این نوع شهرسازی که به افزایش ریسک زلزله در تهران و شهر های ایران می انجامد می پردازیم.
شهر تهران از جمعیتی حدود 1 میلیون نفری در دهه 20 شمسی به حدود 2.5 میلیون نفر در میانه دهه 40 و حدود 4.5 میلیون در میانه دهه 50 شمسی رسید. این توسعه که روند آن در سالهای بعد از انقلاب نیز ادامه یافته است، موجب شده که اکنون در میانه دهه 90 شمسی به جمعیت 9 میلیون نفری (دو برابر سال 55) در شبهای تهران (جمعیت مستقر دائمی) و حدود 13 میلیون نفر در طی روز (با در نظر گرفن حدود 4 میلیون نفری که در طی روز برای کار در اتدای صبح به تهران می آیند و عصر شهر را ترک می کنند) برسیم. این جمعیت بدان معنی است که در روز جمعیتی حدود 3 برابر جمعیت تهران در سال 55 مواجهیم. بر اساس برآوردی که بوم شناسان (اکولوژیست ها) و اقلیم شناسان (کلیماتولوژیست ها) ارایه می دهند ، جمعیت متناسب برای شرایط بوم شناختی و اقلیم شناختی شهر تهران در همان حدودی است که تهران 1355 به آن رسیده بود (حدود 4 تا 5 میلیون نفر).
در سالهای اخیر (به ویژه در 25 سال اخیر و بعد از سالهای جنگ تحمیلی هشت ساله) و به ویژه در دهه گذشته، ساخت ساختمال به صورت احداث مجمتمع، برج سازی و تبدیل دامنه ها و مناطق ناپایدار شمالی تهران به زمین هایی که بلافاصله در آن برج و ساختمان احداث می شود، سرعت گرفته است. برآورد پایان سال 94 نگارنده نشان می دهد که جمعیتی بالغ بر 2 میلیون و 200 هزار نفر فقط در محدود گسل شمال تهران و بر روی پهنه گسل شمال تهران زندگی می کنند. این میزان جمعیت ساکن در پهنه با احتمال گسیختگی مستقیم گسله ، و با احتمال رخداد اثر های حوزه نزدیک گسل (که احتمال تکانهای شدید ناشی از گسیختگی در هنگام زلزله در محدوده چند کیلومتری پیرامون گسل زمینلرزه ای ) در مورد شهر های بزرگ دنیا فقط در بعضی از شهر های مهم در خطر زمینلرزه در دنیا نظیر تهران، استانبول، توکیو، اوساکا و لس آنجلس وجود دارد. بعضی برآورد ها نشان می دهد که تمرکز جمعیتی در حد تهران بر روی پهنه گسل فعال چه بسا در دنیا بی نظیر باشد (متاسفانه!).
حال سوال آنکه : چرا چنین فرآیندی ادامه دارد؟ چرا همچنان در ولنجک ، سعادت آباد، سوهانک، کاشانک و شمال کن و فرحزاد و شمال منطقه 22 تهران، همچنان آپارتمان سای و برجسازی ادامه دارد. این بحثی مفصل و پیچیده است، ولی احتمالا به اختصار جواب این سوال را باید از سود کلان اقتصادی که از این کار نصیب سازندگان می شود جستجو کرد. چه بسا گردش مالی مهمی که این کار در فرآیند مدیریت شهری ایجاد میکند در ادامه این فرآیند بی اثر نباشد. البته همواره بهانه هایی مبنی بر اینکه "هنوز متخصصان جای گسلهای فعال را مشخص نکرده اند و حریم گسل هنوز به لحاظ قانونی مشخص نیست که بتوان به لحاظ شهرسازی از این فرآیند توسعه شهری در محدود گسل فعال جلوگیری کرد" مطرح می شود. (بخشی از این بهانه ها، به باور نگارنده به واقعیتهایی هم برمیگردد) ولی در اصل موضوع که وجود پهنه گسل فعال در شمال تهران است ، کسی شک ندارد . و بنابراین مساله آن است که این شهرسازی اشتباه با گردشی اقتصادی همراه است که همچنان به آن شتاب هم می دهد . هر چه قدر هم که متخصصان زمین شناسی و محیط زیست و منابع طبیعی از این شهرسازی غلط و پرمخاطره که موجب افزایش ریسک در شهر تهران (و در مقیاسهای کوچکتر در تبریز ، قم، کاشان، اهواز، کرمان، بیرجند ، مشهد ، زاهدان، تربت حیدریه و ...) می شود انتقاد کنند، حرفشان به جای خاصی ظاهرا نخواهد رسید.
ولی از آنجایی که بر اساس یکی از بند های سند جهانی سندای (سند سازمان ملل متحد برای کاهش ریسک سانحه طی سالهای 2015-2030) یکی از روشهای کاهش ریسک ، "جلوگیری از ایجاد ریسک های جدید" است. لذا با تغییر در نگاه توسعه شهری در ایران هرچه زودتر یاید از افزایش ریسک زلزله و سایر مخاطرات طبیعی (مانند زمین لغزش و سیل) در شهر های ایران با اعمال محدودیت و ممنوعیت های سنگین و سخت گیرانه در پهنه های گسلهای فعال و پهنه های خطر ناک از نظر مخاطرات طبیعی، جلوگیری کنیم.
به آن فکر کنیم که نسلهای بعدی ما ، در 50 ، 100 و 200 سال بعد هم باید در شهر های ایران زندگی کنند. امروز که با این نحوه شهرسازی پرریسک زندگی خود و آیندگان را به خطر می اندازیم ، باید در مورد ایمنی مردم ایران ( در امروز و در آینده) پاسخگو باشیم.