رویداد۲۴ او یکی از مطرح‌ترین سیاستمداران تاریخ معاصر ایران است. قوام از جمله
سیاستمدارانی است که نام و سرنوشت‌اش به دوران پهلوی اول و دوم گره خورده
است. او پنج بار نخست‌وزیر شد؛ دو بار در پایان دوران قاجار و سه بار در
زمان حکومت محمدرضا پهلوی. قوام متجاوز از 20 بار وزیر، یک بار فرمانروای
کل خراسان و یک دوره هم، وکیل مجلس شد.
به همین مناسبت نگاهی به دو کتاب منتشرشده درباره او می‌اندازیم:
*خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه
کتاب
«خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه» که به کوشش غلامحسین میرزا صالح و به همت نشر
معین منتشر شده است، دربرگیرنده چنین وقایعی‌ست به قلم خود او. خاطراتی
خواندنی که به لحاظ سندیت تاریخی و پرداختن به نکاتی که تاکنون مبهم بودند،
بسیار ارزشمند هستند.
این خاطرات، سال‌ها بی‌آنکه اطلاعی از آن در
دست باشد، نزد یکی از اقوام باقی بوده که سرانجام به دست غلامحسین
میرزاصالح رسیده و او نیز این یادداشت‌ها را در خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه
تدوین کرده است.
کتاب حاضر شامل خاطرات قوام در دوره دوم و سوم
نخست‌وزیری اوست؛ یعنی سال‌های دهه 1320 تا 1330 که ایران گرفتار حزب‌بازی،
کمونیست‌بازی، از بین رفتن آدم‌ها و شخصیت‌ها و شعارهای مختلف است. درباره
این دوره منابع و مطالب جدی کمی وجود دارد. بنابراین، خاطرات قوام تنها
سندی است که از آن دوره به‌جامانده است. یادداشت‌هایی که تابه‌حال منتشر
نشده بودند.
این خاطرات به ماجرای دموکرات‌های آذربایجان و مذاکرات
قوام‌السلطنه با استالین و دیگر نمایندگان روس‌ها و غیره می‌پردازد و به
طورکلی، مطالب آن مهم‌ترین اسناد این دوره تا ماجرای تیرماه 1331 و بلوای
این سال هستند که به کناره‌گیری قوام انجامید.
قوام در این خاطرات،
درباره شخصیت‌های مختلف به شکلی بی‌پروا صحبت کرده است، اما بااین حال از
خود چهره‌ای کم و بیش منصف نشان داده است. برای نمونه باوجود اختلاف‌ها و
رقابت‌هایی که با دکتر محمد مصدق داشت، از او به نیکی و به‌عنوان مردی
وطن‌دوست که در راستای خدمت به مردم و کشور حرکت می‌کرد، یاد می‌کند.
کتاب
خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه دارای مقدمه مفصلی است با عنوان نظری به
یادداشتهای قوام‌السلطنه که به ادعای غلامحسین میرزاصالح، توسط یکی از
دوستان قوام‌السلطنه نوشته شده است. در این نوشته به ماجرای حزب توده و حزب
دموکرات آذربایجان به شکلی مفصل پرداخته شده است.
**در تیررس حادثه
کتاب «در تیررس حادثه» با عنوان فرعی «زندگینامه سیاسی قوام‌السلطنه» نوشته حمید شوکت، پژوهشگر ایرانی مقیم آلمان است.
این
کتاب نخستین بار در سال 1385 توسط انتشارات اختران منتشر و روانه بازار شد
و در مدت کوتاهی به چاپ سوم رسید. این کتاب نیز به شکل طعنه‌آمیزی
به‌مانند سایر آثار این جریان، نه توسط دانش‌آموختگان رشته تاریخ که توسط
محققی خارج از این حوزه به نگارش درآمده است. هرچند باید اعتراف کرد درحد
قابل قبولی به روش‌شناسی علم تاریخ وفادار مانده است.
کتاب از یک مقدمه، هشت فصل به انضمام فهرست منابع و مآخذ و نیز عکس‌ها و نمایه تشکیل شده است.
این
کتاب از بخش‌های «از منشی‌گری تا مشروطیت»، « وزارت و انقلاب»، « حکمرانی
خراسان»، « بر مسند صدارت»، « بازگشت به قدرت»،« رویارویی با شوروی و
کارزار آذربایجان» تشکیل شده است و فصل پایانی کتاب نیز به نخست‌وزیری قوام
در پی استعفای محمد مصدق در تیرماه 1330 و در نهایت حذف تمام‌عیار احمد
قوام از صحنه سیاسی کشور اختصاص دارد.
در وهله اول، صرف پرداختن
به زندگینامه شخصیت جنجالی و بسیار بحث‌برانگیزی چون احمد قوام با طیفی
گسترده از مخالفان با اندیشه‌های گوناگون، نشان از شجاعت و روحیه
حقیقت‌جویی نویسنده دارد. سیاستمداری که چه در هنگام حیات و چه پس از آن،
عموماً مورد طعن و لعن بوده است، به‌خصوص که آخرین ورق زندگی پرفراز و نشیب
او با نهضت ملی شدن صنعت نفت پیوند خورد و رویکرد متفاوت او برای تحقق
منافع ملی ایرانیان، برتابیده نشد و به تعبیر نویسنده «در موجی از افترا و
اتهام، نامش را به زشتی آلودند».
نویسنده نه‌تنها بیشتر منابع دست
اول و پژوهش‌های تاکنون منتشر شده را مورد بازخوانی انتقادی قرار داده،
بلکه از منابع تازه‌ای چون آرشیو کمتر شناخته شده اسناد وزارت امور خارجه
آلمان نیز بهره گرفته است.
بدیهی است مطالعه چنین کتاب‌هایی فارغ از میزان صحت و سقم آن می‌تواند به تکرار نکردن اشتباهات گذشته در زمان حال کمک کند.