رویداد۲۴ سفر اخیر هیأت بلندپایه سیاسی و تجاری کشورمان به هند اگرچه اهداف مختلفی را دنبال می‌کرد، اما مهمترین هدف سفر، بحث پیرامون نحوه همکاری دو کشور برای توسعه بندر چابهار بود.
البته این بار اولی نیست که هندی‌ها عزم خود را جزم کرده تا چشمی به چابهار داشته باشند بلکه نزدیک به سه دهه است که هندی‌ها تلاش دارند تا به توسعه این بندر جنوبی ایران بپردازند که گویا این بار موفق به همکاری با ایران شده اند، اما اینکه چرا هندی‌ها اصرار به همکاری با ایران دارند یا اینکه حرف و حدیث‌های زیادی که در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مبنی بر فروش یا واگذاری چابهار و عدم اختیار مهندسان ایرانی در این بندر منتشر شده، تا چه حد رنگ و بوی واقعی دارد را در ادامه گزارش بخوانید.
دلیل اهمیت چابهار برای هندیهایکی از مهمترین دلایل اهمیت چابهار برای هندی‌ها این است که آن‌ها به دنبال رقابت با اتحاد استراتژیک چین و پاکستان و یافتن جایگزینی برای بندر «گوادر» هستند؛ بندر گوادر عملا خواهرخوانده پاکستانی چابهار است و در آن سوی مرز٬ در بلوچستان پاکستان قرار دارد. فاصله دو بندر ۱۷۰ کیلومتر است و چین در آن بندر همان نقشی را بازی می‌کند که هند در چابهار. بندر گوادر نیز همانند چابهار به یک بندر آب عمیق تبدیل خواهد شد، اما این دو پروژه یک تفاوت بنیادین دارند و آن این است که رابطه چین و پاکستان٬ شباهتی به رابطه هند و ایران ندارد چراکه پاکستان در پی تیره شدن روابطش با واشنگتن به دنبال متحد استراتژیک است و این همکاری می‌تواند تا باز کردن پایگاه نظامی برای چین هم ادامه پیدا کند.
یکی از مهمترین دلایل اهمیت چابهار برای هندی‌ها، رقابت آن‌ها با اتحاد استراتژیک چین و پاکستان و یافتن جایگزینی برای بندر «گوادر» هستند؛ بندر گوادر عملا خواهرخوانده پاکستانی چابهار است و در آن سوی مرز٬ در بلوچستان پاکستان قرار دارد
در مقابل ایران هرگز چنین رابطه‌ای با هند نداشته است و هند سیاست خارجی متفاوتی در خاورمیانه دارد و همزمان روابطش را با همه بازیگران اصلی از جمله عربستان و اسرائیل نیز گسترش داده است. به همین دلیل چشم‌اندازی برای ارتقای موقعیت هند به یک متحد استراتژیک برای ایران وجود ندارد و دو طرف نیز برای چنین ارتباط نزدیکی٬ اصراری ندارند بنابراین همه این عوامل موجب نشده تا هند از چابهار دست بکشد، زیرا با بندر چابهار، هند نه فقط به ایران و افغانستان٬ بلکه به آسیای مرکزی و چه بسا روزی به اروپا دسترسی خواهد داشت.
دستاورد‌های اخیر سفر ظریف به هند چه بود؟محمدجواد ظریف چند روز پیش در راس یک هیأت بلندپایه تجاری و سیاسی به هند سفر کرده و در بدو ورود به فرودگاه دهلی، چابهار را یکی از مهمترین ظرفیت‌های موجود برای همکاری‌های بیشتر تجاری و اقتصادی ایران و هند خواند.
عبدالرحیم کردی مدیرعامل سازمان منطقه آزاد چابهار که پیشتر در گفتگو با
اقتصاد۲۴ به تشریح مشخصات بی‌نظیر اقتصادی چابهار پرداخته بود، یکی از مسئولانی بود که ظریف را در این سفر همراهی کرد. او در این نشست در سخنانی، چابهار را به عنوان یک بازیگر جدید منطقه‌ای در خاورمیانه که نقش ویژه‌ای در دیپلماسی اقتصادی منطقه دارد معرفی کرد و گفت: «توافق‌نامه چابهار بین سه کشور ایران، افغانستان و هند نقطه عطفی در توسعه روابط فی مابین سه کشور است که تاثیرات ویژه‌ای در روابط کشور‌های منطقه خواهد داشت. حضور اپراتور‌های بندری هند در بندر شهید بهشتی چابهار باعث افزایش اهمیت چابهار شده است. تغییر در آرایش اقتصادی منطقه و توجیه پذیری فعالیت‌های صنعتی و لجستیکی در چابهار همزمان با تکمیل زیرساخت‌های اساسی توسط دولت، فصلی جدید را در نقش منطقه‌ای وبین المللی چابهار گشوده است.» کردی همچنین افزود: «در دو سال گذشته شاهد رشد چشمگیر درخواست‌های سرمایه گذاری در این منطقه بوده ایم به طوری که تعداد قرارداد‌های سرمایه گذاری نهایی شده در این مدت بیشتر از کل قرارداد‌های سرمایه‌گذاری منعقد شده در ۱۰ سال گذشته است.».
اما دیدگاه برخی کاربران فضای مجازی به خصوص توییتر برخلاف دیدگاه مسئولان است به طوری که در توییت‌های مختلفی نارضایتی خود از همکاری با هندی‌ها برای توسعه بندر چابهار را نشان دادند.
کاربران معترض چه می‌گویند؟یکی از کاربران معتقد است خصوصی سازی از دید دولت به معنی واگذاری چابهار به هندی‌ها و فروش زمین‌های مناطق آزاد به خارجی‌ها است.
فرد دیگری در صفحه توییتر خود نوشت: می‌دانید چند هزار نفر در بندر چابهار کار می‌کنند که به جهت واگذاری بندر چابهار به هندی‌ها بیکار شده اند؟
شهروند دیگری در توییتر اشاره کرده است که واگذاری بندرچابهار قرار است با شرایط زیر اجرا شود: ۱- لنگرگاه‌های چابهار در عرض ۱۴ تا ۱۸ ماه تجهیز شود ۲- سرمایه‌گذاری ۹۰۰ میلیون دلاری خط ریل جداگانه چابهار-زاهدان -سرخس توسط هند انجام شود ۳- تعداد ۳۲ جرثقیل عملیاتی جهت انتقال بار به ارزش ۸۵ میلیون دلار مستقر کند.
اعطای خط اعتباری ۱۵۰ میلیون دلاری توسط EXIM بانک هند برای توسعه بندر چابهاراما بهروز آقایی، مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان در خصوص اهمیت چابهار برای هندی‌ها به اقتصاد۲۴ گفت: اهمیت بندر چابهار به عنوان دروازه تجارت به کشور‌های عضو IORA، افغانستان، CIS و آسیای میانه و از طرف دیگر نزدیکی این بندر به بنادر حوزه دریای عمان و اقیانوس هند از منظر تجارت دریایی، خشکی و امنیتی، بهترین مسیر ترانزیتی به کشور‌های این منطقه محسوب می‌شود. با این ویژگی‌ها در سال‌های قبل هندوستان به دنبال چابهار بود، این در حالی است که وجود معادن با خلوص رقابتی در افغانستان با برآورد بیش از دو میلیارد تن در سال که با انتقال از بندر چابهار به بازار‌های هدف رقابت‌پذیر خواهد بود و اینکه قرارداد‌های دوکشور هند و افغانستان درخصوص بهره برداری از این معادن به صورت عملیاتی صورت پذیرفت که توجیه این مدل سرمایه گذاری و تفاهم نامه‌های سه جانبه را دوچندان می‌کند.
آقایی: قرارداد با طرف هندی شامل سرمایه گذاری در تجهیزات، اپراتوری و تعمیر و نگهداری محدوده ترمینال برای انجام خدمات بندری است که بر اساس شرایط قرارداد، مستاجر (طرف هندی) توافق کرد که حداقل ۸۵ میلیون دلار تجهیزات مورد توافق سرمایه گذاری را تامین کند.
وی در مورد نحوه قرارداد با هندی‌ها نیز گفت: قراردادی با طرف هندی‌ها شامل سرمایه گذاری در تجهیزات، اپراتوری و تعمیر و نگهداری محدوده ترمینال برای انجام خدمات بندری منعقد شد که بر اساس شرایط قرارداد، مستاجر (طرف هندی) توافق کرد که حداقل ۸۵ میلیون دلار تجهیزات مورد توافق سرمایه گذاری را تامین و اعطای خط اعتباری در حدود ۱۵۰ میلیون دلار توسط EXIM بانک هند برای توسعه بندر چابهار را تعهد کرده است که در این مدل قرارداد، علاوه بر تامین تجهیزات خدمات اپراتوری، خدمات انجام تخلیه و بارگیری کالا و کانتینر از کشتی و برنامه ریزی در محوطه تحت اجاره (بخشی از فاز اول طرح توسعه بندر شهید بهشتی) جزء تعهدات طرف هندی خواهد بود.
آقایی بیان کرد: بعد از تصویب و ابلاغ قرارداد در سال ۹۴ طرفین متعهد شدند مشخصات فنی تجهیزات موردنیاز جهت انجام خدمات ترمینال کانتینری و جنرال کارگو را احصاء و فرآیند مقدمات تامین تجهیزات از طریق برگزاری مناقصه توسط کارگروه مشترک ایران و هند را به انجام رساند تا بعد از ایجاد زیرساخت‌های طرح توسعه بندر شهید بهشتی، هندی‌ها تجهیزات مدرن تخلیه و بارگیری را براساس برنامه زمان بندی در ترمینال، نصب و مورد بهره برداری قرار دهند که در این قرارداد درآمد‌های حاصله مطابق تعرفه‌های سازمان بنادر و دریانوردی در ۱۰ سال با لحاظ کردن توسعه ترانزیت و ترانشیپ انتقال کالا‌های کشور هند و افغانستان به بازار‌های هدف از طریق بندر شهید بهشتی و چابهار به صورت شفاف در بخش‌های اصلی سهم کشور غالب بوده است.
هرگز نمی‌توان واگذاری بندر چابهار به هندی‌ها را حتی تصور کردپیشتر نیز محمدعلی حسن‌زاده، معاون امور بندری و اقتصادی سازمان بنادر و دریانوردی در مورد واگذاری چابهار به هندی‌ها یادآور شده بود که هرگز نمی‌توان چنین واگذاری را حتی تصور کرد؛ چرا که حاکمیت و مالکیت بنادر، قابل واگذاری نیست. یعنی اینکه بگوییم یک بندر در ایران داریم که صفر تا صد آن دست یک کشور دیگر است، در ایران و سایر کشورها محال است. در همه کشورها، حاکمیت بنادر از سوی دولت‌ها است.
حسن‌زاده: حاکمیت و مالکیت بنادر، قابل واگذاری نیست. یعنی اینکه بگوییم یک بندر در ایران داریم که صفر تا صد آن دست یک کشور دیگر است، در ایران و سایر کشورها محال است. در همه کشورها، حاکمیت بنادر از سوی دولت‌ها است
او در مورد اعطای راهبری این بندر به هندی‌ها گفت: در بخش مذاکره‌ای با یک اپراتور بین المللی قرارداد منعقد می‌شود و عملیات بندر و ترمینال به یک اپراتور واگذار می‌شود. در برخی اوقات هم اکران بین المللی صورت می‌گیرد. مانند بندر گوادر پاکستان که در اکران بین المللی، یک شرکت سنگاپوری برنده شد، ولی بعد‌ها که دولت پاکستان و چین قرارداد امضا کردند، سنگاپور کنار گذاشته شد و راهبری بندر گوادر به چینی‌ها واگذار شد.
حسن زاده درمورد مدت قرارداد‌ها نیز توضیح داد و بیان کرد: قرارداد ما با اپراتور شرکت هندی در دو قالب موقت و اصلی است. قرارداد موقت ۱۸ ماهه (یک سال و نیم) است و مربوط به اجاره و بهره برداری بخشی از فاز یک بندر شهید بهشتی چابهار است. موضوع قرارداد اپراتوری ۱۰ هکتار (محوطه کانتینری، کالا، ساختمان اداری، رفاهی، تعمیرگاه و…) از فاز اول بندر شهید بهشتی، ۳۶۰ متر اسکله کانتینری و چند منظوره و در نهایت استفاده از تجهیزات موجود و اجاره بخشی دیگر است. در قرارداد اصلی که مدت آن ۱۰ سال ۶۴۰ متر اسکله و ۷۰ هکتار محوطه و تامین تجهیزات مدنظر قرار گرفته است.
حسن‌زاده: شرکت هندی باید یک اپراتور ایرانی به عنوان شریک خود داشته باشد. این شراکت برای ایران هم بسیار خوب است چرا که کارگر از سمت ایران است و بندر شهید بهشتی می‌تواند یکی از بنادر اشتغالزای کشور باشد
معاون امور بندری و اقتصادی سازمان بنادر و دریانوردی علت اینکه چرا قرارداد‌های ۱۰ ساله از همان ابتدا شروع نشد گفت: اجرایی شدن قرارداد اصلی با شرکت اپراتور هندی حدود یکسال تا یکسال و نیم زمان می‌برد؛ از آنجا که سازمان بنادر و دریانوردی تجهیزات خریداری کرده و دولت مصمم است که بندر چابهار را در حوزه ترانزیت و به خصوص تجارت با کشور‌های CIS فعال کند ما اپراتوری را می‌خواهیم که اکنون کار راهبری را انجام دهد.
اپراتوری که اکنون در بندر شهید کلانتری چابهار فعالیت می‌کند، به عنوان بخشی از کار خود، راهبری بندر شهید بهشتی را بر عهده دارد، یعنی به عنوان بخشی از کار خودش این مهم را پیگیری می‌کند، لذا تا زمان شروع قرارداد اصلی اپراتوری می‌خواهیم که به صورت موقت فعالیت کند. از این‌رو، شرکت هندی برای قرارداد موقت مذاکرات خود را شروع کرد. در حال حاضر نیز راهبری موقت در مرحله ارایه ضمانت نامه است.
از سویی شرکت هندی باید یک اپراتور ایرانی به عنوان شریک خود داشته باشد.
شرکت هندی (IPGL) اکران عمومی کرده و اکنون شریک داخلی اش شرکت خدمات بندری کاوه است. این شراکت برای ایران هم بسیار خوب است چرا که کارگر از سمت ایران است و بندر شهید بهشتی می‌تواند یکی از بنادر اشتغالزای کشور باشد و از طرفی تا قبل از قرارداد اصلی، روند جذب کالا و فعال‌سازی این بندر سرعت می‌گیرد. در این زمان اپراتور هندی برای تامین تجهیزات می‌تواند اقدام کند.
توییت رییس سازمان بنادر و دریانوردی
با این حال محمد راستاد رییس سازمان بنادر و دریانوردی نیز در این رابطه توییت کرد و نوشت: «به همراه آقای دکتر ظریف در دهلی نو با آقای گادکاری وزیر حمل و نقل و کشتیرانی هندوستان دیدار داشتیم که تاکید ما بر تسریع در تامین تجهیزات بندر چابهار در قالب قرارداد با اپراتور هندی و تخصیص خط اعتباری بود. آقای گادکاری به مقامات مرتبط هندی دستورات صریحی در این زمینه‌ها داد.»
اما برخی دیگر از کاربران هم نسبت به این همکاری خوش‌بین بودند و همکاری‌های فوق را در شرایط تحریم‌ها فرصت مناسبی برای چابهار و ایران ارزیابی کردند.
موافقان چه می‌گویند؟
برای مثال شهروندی در توییتی نقل قولی از نایب رییس کمیسیون عمران مجلس را چنین توئیت کرد: «بنادر قابل واگذاری نیست، حضور هندی‌ها در چابهار باعث توسعه و رونق آن می‌شود. اقدامات سازمان بنادر در بندر چابهار قابل تقدیر دانست. راهبری را نباید به معنای مالکیت بنادر دانست.»