رویداد۲۴ شورای اروپایی روابط خارجی نوشت: پس از هفته‌ها انتظار، سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا سرانجام سازوکار ویژه مالی برای تسهیل تجارت با ایران که تحت تحریم‌های مجدد آمریکا بسیار دشوار شده بود را ثبت کردند. این اتفاق متعاقب ماه‌ها هماهنگی فنی میان اعضای اتحادیه اروپا روی می‌دهد. در حالی که واکنش‌ها به این رویداد در تهران متفاوت بوده است، این اتفاق نشانه آشکاری از تعهد اروپا به حفظ برجام پس از تصمیم ترامپ برای خروج از آن است.
وزرای خارجه سه کشور اروپایی اقدام به انتشار یک بیانیه مختصر برای معرفی این سازوکار جدید با نام ابزار حمایت از تبادلات تجاری (اینستکس) کردند، اما به جزییاتی درباره نحوه عملکرد این سازوکار اشاره نکردند. این مسأله قابل درک است چراکه آنها ناچارند پیش از عملیاتی شدن این سازوکار، جنبه‌های فنی اینستکس را نهایی کنند. تمرکز ابتدایی اینستکس بر «بخش‌های حیاتی برای مردم ایران خواهد بود مانند مواد غذایی، تجهیزات پزشکی و دارو». این یعنی در حال حاضر اینستکس موجب رویارویی مستقیم با کاخ سفید نخواهد شد چراکه این کالا‌ها به علت ماهیت بشردوستانه از تحریمها معاف شده‌اند.
اما نحوه عملکرد اینستکس، نخستین نمونه از تلاش اروپا برای خنثی کردن اثر تحریم‌های ثانویه آمریکا نسبت به مبادلات مشروع از نظر خودش خواهد بود. شرکت‌های ایرانی و اروپایی مایلند بدانند که آیا این سازوکار در عمل مفید خواهد بود یا خیر. ارزیابی ما در ادامه، ساختار احتمالی اینستکس را شرح می‌دهد.
سپر حاکمیتی
یک ویژگی مهم این سازوکار، برخورداری از حمایت ملی سه کشور اروپایی است. شورای نظارتی اینستکس متشکل از برخی دیپلمات‌های ارشد اروپایی از جمله معاون وزارت امورخارجه بریتانیا، سیمون مک‌دونالد، رییس اداره اقتصادی وزارت امورخارجه آلمان، میگوئل برگر، دبیر کل وزارت اروپا و امورخارجه فرانسه، ماریس گوردو-مونتان خواهد بود. این سه کشور اروپایی سهامدار اینستکس نیز تلقی می‌شوند.
سه کشور اروپایی گام‌های بزرگی برای ایجاد یک سپر دیپلماتیک به دور اینستکس و تسهیم خطر میان بزرگترین اقتصاد‌های اروپایی برداشتند. با این اقدام، چند کشور دیگر اروپایی نیز قصد دارند در این سازوکار سهیم شوند. اگرچه این گام‌ها مانع فشار واشنگتن بر اینستکس نمی‌شود، هزینه تحریم کردند کشور‌های اروپایی را برای واشنگتن بالا خواهد برد.
اکنون مهم است که دولت ایران نیز سازوکاری مشابه با اینستکس در داخل کشور خود به راه بیندازد. برای متقاعد کردن شرکت‌های اروپایی به استفاده از این سازوکار ضروری است که ایران استاندارد‌های بالایی از اقدامات ضد پولشویی و شفافیت و تامین مالی تروریسم را در پیش بگیرد؛ بنابراین سه کشور اروپایی تمایل دارند اس پی وی ایرانی نیز یک شرکت مستقل یا وابسته به یکی از بانک‌هایی باشد که تحت تحریم آمریکا قرار نگرفته است. این امر موجب کاهش احتمال اعمال فشار دولت آمریکا بر اینستکس خواهد شد.
در تئوری لازم بود که ایران پیش از سه کشور اروپایی اقدام لازم برای راه‌اندازی اس پی وی خود را انجام می‌داد چراکه تهران احتیاجی به همراه کردن چند کشور دیگر با خود نداشت. هر چند امکان دارد که این مسأله نیز موجب بالا گرفتن مباحث زیادی داخل ایران شود. به منظور سرعت بخشیدن به این اقدامات تهران باید به طور جدی پیشنهادات اتحادیه اروپا برای کمک‌های فنی را بپذیرد.
اینستکس در عمل چگونه کار می‌کند؟
اینستکس یک واسطه برای تجارت بین‌المللی است که خدماتی برای تسهیل تجارت میان ایران و اروپا فراهم می‌کند. این سازوکار یک بانک قلمداد نمی‌شود، اما به هماهنگ کردن پرداخت‌های مرتبط با تجارت با ایران می‌پردازد. اهمیت این سازوکار از آنجاست که شرکت‌های ایرانی برای دریافت یورو از بانک مرکزی خود به منظور خرید از اروپا دچار مشکل شده‌اند. به علت واهمه بانک‌های اروپایی از تحریم‌های آمریکا، حتی اگر شرکت‌های ایرانی یورو داشته باشند، در پرداخت آن به طرف‌های اروپایی خود دچار دردسر می‌شوند. شرکت‌های ایرانی واردکننده مواد غذایی و دارویی نیز علی‌رغم معافیت از تحریم از مشکلات مشابهی رنج برده‌اند. اینستکس با حذف نیاز به واسطه گری نهاد‌های مالی، تجارت میان ایران و اروپا را تسهیل می‌کند. این سازوکار به اروپایی‌های صادرکننده به ایران اجازه می‌دهد پول خود را از منابع موجود داخل اروپا دریافت کنند و برعکس. چند نمونه:
_یک صادرکننده اروپایی دارو که سفارشی از ایران دریافت کرده، اسناد معامله را در اختیار اینستکس قرار می‌دهد. این اسناد باید شامل تحقیقات و مراقبت کافی این صادرکننده درباره خریدار و مصرف‌کننده نهایی محموله باشد. این امر توسط اینستکس برای شرکت‌های اروپایی انجام نمی‌شود.
_پس از پذیرش معامله در اینستکس، جریان امر در دفتر تجارت ثبت می‌شود.
_اینستکس در دفتر خود به دنبال مثلا یک خریدار پسته از ایران می‌گردد.
_در مرحله بعد اینستکس پرداخت از سوی واردکننده پسته به صادرکننده دارو را تایید می‌کند. به این ترتیب پول از یک بانک اروپایی به بانک دیگر منتقل می‌شود بدون اینکه از نهاد‌های مالی ایران در این میان استفاده شود.
_در تکمیل فرایند واسطه گری، واردکننده ایرانی دارو مبلغ معامله را به صادرکننده ایرانی پسته پرداخت می‌کند. این منابع مالی نیز داخل ایران می‌مانند.
اگرچه اقدام دولت‌های اروپایی در تاسیس چنین سازوکاری بی‌سابقه است، اساس عملکرد آن برای شرکت‌های اروپایی فعال در بازار ایران پدیده جدیدی تلقی نمی‌شود. جنبه‌های مبتکرانه این سازوکار، وسعت عملیات آن و حمایتی است که از دولت‌های اروپایی دریافت می‌کند.
این معاملات همیشه تطابق کاملی با هم نخواهند داشت. یک دلیلش به طور مشخص این است که شرکت‌های اروپایی خرید نفت از ایران را متوقف کرده اند. این شامل شرکت‌های یونانی و ایتالیایی که از معافیت موقت برخوردار بوده‌اند نیز می‌شود. اما صادرات و واردات غذایی میان ایران و اروپا از توازن برخوردار است. طبق گزارش یورواستات، در یازده ماهه نخست سال ۲۰۱۷ میزان صادرات غذایی اروپا به ایران حدود ۲۹۸ میلیون یورو بوده و واردات کالا‌های مشابه از ایران نیز ۲۹۲ میلیون یورو برآورد شده است. اما تجارت تجهیزات پزشکی میان اروپا و ایران از چنین توازنی برخوردار نیست. میزان صادرات اروپا در این حوزه ۸۵۱ میلیون دلار و واردات از ایران ۲۷ میلیون دلار بوده است؛ بنابراین تقاضا برای تسهیل صادرات به ایران بیشتر از واردات خواهد بود.
اینستکس نیاز دارد که میان گردش کل تجاری و پرداخت‌ها توازن ایجاد کند بنابراین انتظار می‌رود که پرداخت‌ها در بازه‌های شصت روزه تسویه شوند. به منظور توازن کامل، کشور‌های اروپایی باید تلاش کنند که واردات غذایی از ایران را به حداکثر خود برسانند. همچنین چنانکه مقامات اروپایی و ایرانی تاکید کرده‌اند، امکان دارد که طرف‌های غیراروپایی نیز به این سازوکار دعوت شوند. اگر اس پی وی به درآمد‌های صادرات نفتی ایران به چین، هند و ژاپن دسترسی داشته باشد، احتمال موفقیتش افزایش می‌یابد. به این ترتیب اینستکس با پذیرش مشتریان جدید، تدریجا توسعه خواهد یافت.
گاهی ممکن است اینستکس گامی بردارد تا برای پرداخت به صادرکنندگان اروپایی، سرمایه خود را افزایش دهد. به این منظور به سرمایه جاری نیاز خواهد داشت. این سرمایه می‌تواند از محل صدور سهام برای کشور‌های اروپایی تامین شود. همچنین اینستکس می‌تواند بابت خدماتی که ارائه می‌دهد، مبلغی حق‌الزحمه دریافت کند و از این طریق منابعی برای ایجاد توزان در پرداخت‌ها جمع‌آوری کند. در حال حاضر بانک‌های واسطه معاملات با ایران، کارمزدی معادل ۲ تا ۳ درصد معامله را مطالبه می‌کنند که نرخ بالایی است. اینستکس می‌تواند با این نرخ، نقدینگی قابل توجهی کسب کند.
پیاده‌سازی فوری لازم است
اکنون دشوار است که بگوییم حجم معاملات از طریق این سازوکار چقدر خواهد بود. ایده‌آل این است که مکاتبات بانکی عادی، بخش عمده تجارت کالا‌های بشردوستانه میان ایران و اروپا را برعهده بگیرند. اینستکس زمانی وارد کار می‌شود که یک معامله از طرق عادی قابل انجام نشود. در این صورت نسخه ابتدایی اینستکس زمانی موفق خواهد بود که سالانه ده‌ها میلیون یورو از حجم معاملات میان ایران و اروپا که پنج درصد از کل معاملات را شامل می‌شود، تسهیل کند. در این صورت اروپا می‌تواند امکان توسعه بخشیدن به عملیات این سازوکار را مدنظر قرار دهد.
ایران و سه کشور اروپایی باید مدتی به اینستکس فرصت بدهند تا خود را برای ارایه بهترین خدمات به فعالان اقتصادی با شرایط تطبیق دهد. برای مدیران مالی و بانکی اروپایی، پیدا کردن کانال‌های کارآمد تجارت با ایران، مواجهه با شرایط دشوار و پیچیده همواره امری عادی تلقی شده است. اگر اینستکس عملکردی قابل اعتماد داشته باشد، احتمال روی آوردن شرکت‌های اروپایی به آن زیاد خواهد بود.
سه کشور اروپایی باید تدابیر فنی لازم برای عملیاتی کردن اینستکس را هر چه سریع‌تر اجرایی کنند. مدیر جدید این سازوکار باید توری به اطراف اروپا به راه بیندازد و با فعالان اقتصادی و سیاستگذاران دیدار کند. لازم است که دست‌اندرکاران اس پی وی تعاملات گسترده‌ای با فعالان اقتصادی اروپا برقرار کنند تا آنها را به استفاده از این سازوکار ترغیب کنند و همچنین با بانک‌های اروپایی که به منظور انجام مبادلات بانکی میان شرکت‌های اروپایی از اهمیت اساسی برخوردارند. اقدام سریع اروپا موجب جلب اعتماد دولت ایران می‌شود که از طرفی تحت فشار اقتصادی تحریم‌های امریکاست و از طرف دیگر با اصرار تندرو‌های داخلی برای خروج از برجام مواجه است. همچنین این اقدام موجب تقویت موضع سه کشور اروپایی در برابر کاخ سفید می‌شود و نشان می‌دهد که با جدیت مقابل تحریم‌های این کشور ایستاده‌اند.