رویداد۲۴- دومین گزارش فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره فعالیت‌ها و تاسیسات هسته‌ای ایران که به اجرای تعهدات مرتبط هسته‌ای ذیل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و موضوعات مرتبط با راستی‌آزمایی و نظارت در ایران در پرتو قطعنامه 2231 شورای امنیت پرداخته است، منتشر شد.
این گزارش نشان می‌دهد که همکاری‌ها میان ایران و آژانس پس از اجرای برجام به شکل مثبت و توام با حسن‌نیت در جریان است یا حداقل باید گفت در این گزارش این‌گونه به نظر می‌آید.
گزارش اخیر یوکیا آمانو که در نوع خود از جمله کوتاه‌ترین گزارش‌ها و با کم‌ترین اطلاعات جزیی درباره فعالیت‌ها و برنامه هسته‌ای ایران در متن، پاورقی و ضمیمه تهیه و منتشر شده است به طور مختصر به بررسی فعالیت‌ها و تاسیسات و نظارت آژانس بر مکان‌های هسته‌ای ایران در چارچوب برجام و قطعنامه 2231 می‌پردازد.
ایران همواره در 14 سال گذشته نسبت به انتشار گزارش‌های با جزییات فنی و اطلاعاتی از فعالیت‌ها و تاسیسات هسته‌ای خود از سوی آژانس انتقاد جدی داشته است و این مساله بارها از سوی جنبش نم در آژانس به مدیرکل هشدار داده شده اما همواره این موضوع از سوی آژانس نادیده گرفته شد. یکی از نمونه‌های بارز گزارش‌های با جزییات فنی آژانس درباره ایران را می‌توان گزارش نوامبر 2011 همراه با ضمیمه‌های آن دانست که در زمان خود مورد اعتراض جدی ایران قرار گرفت و البته مبنایی شد برای تکرار اتهامات و ادعاها علیه ایران به ویژه در مورد موضوع ابعاد نظامی احتمالی.
گزارش جدید آژانس هر چند کوتاه، مختصر و بدون اشاره به جزییات فنی برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای درباره ایران منتشر شده است اما حاکی از رویکرد سیاسی آژانس است. آژانس هر وقت همکاری همه‌جانبه و تعامل سیاسی بین ایران و کشورهای گروه 1+5 صورت می‌گیرد در انتشار گزارش‌هایش درباره ایران به نحوی مبتنی بر خواست هر دو طرف عمل می‌کند و این به خوبی نشان می‌دهد که هر نوع اختلاف‌نظر بین ایران و گروه 1+5 در اولین گام در گزارش‌های آژانس خود را نشان می‌دهد.
در عین حال گزارش اخیر یوکیا آمانو در نوع خود قابل بررسی و دارای نکات قابل توجهی است هر چند که به شدت سعی شده کم‌ترین اطلاعات و ارقام در آن ارائه شود.
راکتور آب سنگین اراک و تولید آب سنگین
بر اساس گزارش اخیر آژانس که روز هفت خرداد در اختیار 35 عضو شورای حکام قرار گرفت، ساخت راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک (IR- 40) در ایران طبق طراحی اولیه پس از اجرای برجام پیگیری نشده است. مخزن از راکتور خارج شده و در فرایند آماده‌سازی برای روز اجرا به صورت غیرقابل استفاده درآمده و این مخزن در ایران باقی نگه داشته می‌شود. هم‌چنین قرص‌های اورانیوم طبیعی، میله‌های سوخت یا مجموعه‌های سوخت طراحی شده به صورت ویژه برای راکتور IR- 40 طبق طراحی اولیه تولید یا آزمایش نشده و همه قرص‌های سوخت اورانیوم طبیعی و مجموعه‌های سوخت موجود در انبار تحت نظارت مداوم آژانس نگه داشته می‌شود.
ایران بر اساس ترتیبات فرعی کد اصلاحیه 3.1 به اطلاع‌رسانی درباره موجودی آب سنگین و تولید آب سنگین در کارخانه تولید آب سنگین ادامه داده است و هم‌چنین به آژانس اجازه داد که به میزان ذخایر آب سنگین و میزانی که در حال تولید است، نظارت کند.
بر اساس این گزارش، آژانس دوم اردیبهشت 95 تایید کرده است که 20 تن آب سنگین در 24 اسفند 94 به خارج از ایران حمل شده است، اما به محل حمل آن اشاره‌ای نکرده است.
سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه کشورمان در حاشیه دومین کمیسیون مشترک برجام در وین اعلام کرد که قرارداد فروش 32 تن آب سنگین تولیدی کارخانه اراک بین سازمان انرژی اتمی و یک شرکت آمریکایی به امضا رسیده است.
گفته می‌شود ارزش این قرارداد 8 میلیون و 600 هزار دلار است. قرار است این محموله آب سنگین هفته آینده تحویل طرف آمریکایی داده شود.
بر اساس اعلام مقامات کشورمان، تاکنون حدود ۲۰۰ تن آب سنگین تولید شده است و بر اساس توافق برجام، باید ذخایر خود را در مرحله اول اجرای توافق به کم‌تر از ۱۳۰ تن و در مرحله بعد به ۹۰ تن برساند و این یعنی باید در مرحله اول اجرای برجام بیش از ۷۰ تن آب سنگین به‌فروش برسد.
به گفته عراقچی بر اساس برجام ایران تعهد داده که مازاد آب سنگین خود را برای فروش به بازارهای بین‌المللی عرضه کند؛ اگر خریدار پیدا شد، شد و اگر نشد هم نشد.
ایران هم‌چنین از مذاکرات با روس‌ها برای فروش آب سنگین خبر داده است.
ایران حدود 50 کیلو اورانیوم غنی‌شده را تبدیل و رقیق کرده است
تعداد سانتریفیوژهای ایران از روز اجرای برجام 5060 ماشین IR-1 به صورت نصب شده در نطنز باقی مانده است و هیچ سانتریفیوژ IR-1 از میان سانتریفیوژهای انبار شده به منظور جایگزینی با ماشین‌های آسیب دیده یا خراب در نطنز منتقل نشده است.
بر اساس برجام ایران در مدت 15 سال (دوره اجرای برجام در رابطه با غنی‌سازی) فقط می‌تواند در سایت نطنز فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی به منظور تولید سوخت یا تحقیق و توسعه انجام دهد و سطح غنی‌سازی‌اش بیش از 3.67 درصد بیش‌تر نخواهد بود.
بر اساس برجام ایران نمی‌تواند بیش از 300 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده به عنوان مواد ذخیره در طول اجرای برجام در اختیار داشته باشد، از این رو مازاد بر آن باید به سوخت تبدیل شده یا رقیق شود. در همین چارچوب آژانس تایید می‌کند در 4 و 5 اردیبهشت سال جاری 35.7 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا 3.67 درصد بازیابی شده است. هم‌چنین ایران 6.1 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده را به اورانیوم طبیعی رقیق کرده است و علاوه بر آن ایران 5.9 کیلوگرم اورانیوم موجود در ضایعات مایع یا جامد غنی‌شده را به سطح اورانیوم طبیعی رقیق کرده است.
آژانس تایید کرده است که ایران دسترسی منظم به ساختمان‌های مرتبط در نطنز و دسترسی روزانه (طبق پروتکل الحاقی) بر اساس در خواست آژانس را فراهم کرده است.
تحقیق و توسعه ایران در حوزه غنی‌سازی ادامه دارد
آژانس تایید می‌کند فعالیت‌های تحقیق و توسعه غنی‌سازی ایران با و بدون اورانیوم با استفاده از سانتریفیوژها در محدوده تعریف شده در چارچوب برجام انجام شده است.
بازگشت ایران به فرآیند تولید روتور سانتریفیوژ
بر اساس اعلام آژانس ایران در 13 اردیبهشت اطلاع داده است که قصد دارد تولید لوله‌های روتور را مجددا آغاز کند.
آژانس اعلام کرده است که همه لوله‌های روتور، بیلوزها و مجموعه روتور شامل لوله روتور و بیلوزهایی که از روز اجرای برجام تولید شده‌اند تحت نظارت مداوم آژانس قرار داشته‌اند. بر اساس اظهاریه ایران، تولید لوله‌های روتور در 17 اسفند 94 متوقف شده بود اما ایران حالا قصد دارد تولید آن‌ها را از سر گیرد.
ایران بازرسان منصوب اضافی در چارچوب برجام را پذیرفت
بر اساس اعلام آژانس ایران اجازه داده است تا بازرسان از نظاره‌گرها و مهر و موم‌های الکترونیکی آنلاین در زمینه غنی‌سازی استفاده کنند تا به نحوی جمع‌آوری خودکار ثبت سوابق اندازه‌گیری توسط ادوات اندازه‌گیری نصب شده آژانس تسهیل شود.
هم‌چنین بنابر درخواست آژانس ایران روادید درازمدت برای بازرسان صادر کرده است و برای آژانس در اماکن هسته‌ای محل کار مناسب فراهم کرده و در گامی دیگر ایران بازرسان منصوب اضافی آژانس را که در چارچوب اجرایی برجام معرفی شده‌اند پذیرفته است.
نظارت آژانس بر تولید و موجودی کنسانتره سنگ اورانیوم
در چارچوب برجام و نظارتی فراتر از پروتکل الحاقی، ایران به آژانس اجازه داده است تا از طریق اقدامات مراقبتی و نظارتی بر تمامی کنسانتره سنگ اورانیوم (UOC) تولید شده در ایران یا کسب شده از منابع دیگر که به طور کلی از سوی ایران به آژانس گزارش داده می‌شود، نظارت کند. در همین چارچوب ایران تمامی اطلاعات ضروری برای قادر کردن آژانس جهت راستی‌آزمایی تولید کنسانتره سنگ اورانیوم (UOC) و موجودی انبار UOC تولید شده در ایران یا کسب شده از هر منبع دیگری را ارایه کرده است.
بنا بر این گزارش، یکی از مهم‌ترین و جدیدترین نتایج گزارش اخیر مدیرکل آژانس جمله‌ای است که در آن اعلام شده "علاوه بر ادامه راستی‌آزمایی منع انحراف مواد هسته‌ای اعلام شده در چارچوب موافقت‌نامه پادمان، آژانس به ارزیابی درخصوص نبود فعالیت‌ها و مواد هسته‌ای اعلام نشده ادامه می‌دهد". این جمله و ساختار آن برای اولین بار در گزارش آژانس آمده است. حتی در گزارش قبلی آژانس نیز که ایران شروع به اجرای موقت پروتکل الحاقی کرده بود این جمله قید نشد.
این جمله از آن رو به ادبیات گزارش‌های آژانس وارد شده است که ایران وارد اجرای موقت پروتکل الحاقی شده است.
گزارش‌های قبلی آژانس درباره ایران در طول 14 سال گذشته به جز دوره اجرای موقت پروتکل الحاقی در دولت سید محمد خاتمی، مزین به این جمله بود که "آژانس در وضعیتی قرار ندارد که اطمینان موثقی درباره فقدان فعالیت‌ها و مواد هسته‌ای اعلام نشده در ایران ارائه دهد، از این رو نمی‌تواند نتیجه‌گیری کند که تمامی مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز قرار دارد." این جمله به معنای باز بودن پرونده هسته‌ای ایران روی میز شورای حکام آژانس و به نوعی قادر نبودن آژانس در تایید صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بود.
ورود ایران به اجرای پروتکل الحاقی (به طور موقت) در چارچوب برجام، دلیل قید نشدن جمله فوق در دو گزارش اخیر آژانس است و می‌توان این رویکرد آژانس در قید نکردن جمله فوق را آغاز روند اطمینان حاصل کردن از نبود فعالیت‌ها و مراکز هسته‌ای اعلام نشده در ایران دانست؛ روندی که به نظر می‌آید حداقل 8 سال و حداکثر 15 سال به طول خواهد انجامید.