رویداد۲۴ چندی پیش بود که وزیر نفت در گفتگوی ویژه خبری شبکه دوم سیما از حمایت‌های وزارت تحت مدیریت خود از شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه نفت خبر داد و گفت «سیلیکون‌ولی» کوچکی در جنوب تهران برای این مجموعه‌ها به راه می‌اندازیم؛ خبری که اگرچه تازه بود و امیدبخش، ولی حکایت طول و درازی برای محقق شدنش از میلی پیشینی‌تر داشت. هرچند کمی پیش از اعلام این خبر نوید حرکتی محکم‌تر از قبل در ارتباط با حمایت از دانش‌بنیان نفتی و پس از اعلام تشکیل شورای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت داده شده بود، اما با این‌همه به نظر راه نه‌چندان نزدیکی برای به بار نشستن «
سیلیکون‌ولی نفتی» در پیش است.
در پیچ‌وتاب اسناد بالادستی
قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت که اواخر دوران کاری مجلس هشتم به تصویب رسید و به دولت دهم ابلاغ‌شده بود یکی از اولین برون داد‌های این میل پیشینی‌تر حمایت از مجموعه‌های دانش‌بنیان بود و در آن وزارت نفت مکلف شده بود که در کنار تدوین نظام جامع پژوهشی، «برنامه‌ریزی و حمایت از فناوری‌ها و فعالیت‌های دانش‌بنیان برای استفاده از فناوری‌های پیشرفته و انتقال دانش فنی در صنعت نفت، گاز، پتروشیمی و پالایشی با همکاری سایر وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط» را در سرلوحه کار‌های خود قرار دهد. موضوعی که آن زمان وزارت نفت دولت دهم آن را اساساً جزو اولویت‌های خود ندانست و هیچ تلاشی برای ثمر دادن آن نکرد. البته این تنها بی‌توجهی نبود و هرچند دولت بر اساس برنامه پنجم توسعه مکلف بود سند ملی راهبرد انرژی را تهیه کند که در آن هم لزوم توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان احساس می‌شد آن را هم‌پشت گوش انداخت.
این قصه ادامه داشت تا که زنجیره آن با تدوین برنامه‌های بالادستی بعدی همچون سیاست‌های کلی انرژی یا برنامه ششم توسعه شکست، به‌گونه‌ای که در ماده ۴ بند الف سیاست‌های کلی نظام در بخش انرژی، بند ۲ سیاست‌های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی و بند ۱۷ و ۲۸ سیاست‌های کلی برنامه ششم، توجه به این موضوع مدنظر قرار داده شد. به‌عنوان نمونه می‌توان به بند ۱۷ سیاست‌های کلی برنامه ششم اشاره کرد که در آن «دانش‌بنیان نمودن صنایع بالادستی و پایین‌دستی نفت و گاز با تأسیس و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان برای طراحی، مهندسی، ساخت، نصب تجهیزات و انتقال فناوری به‌منظور افزایش خودکفایی» مورد اشاره قرارگرفته شد. این البته شروع به نظر می‌رسید، هرچند شروعی دیر، اما در ادامه نیز با تدوین سند ملی راهبرد انرژی کشور از سوی دولت در میانه‌های سال ۹۶ زنجیره تأکیدات بالادستانه در حوزه‌های تقنینی و الزام‌آور دراین‌ارتباط کامل‌تر شد و در سند فوق نیز در بند ۷ فصلی که به برشمردن اهداف کلان بخش انرژی بر پایه توسعه همه‌جانبه این بخش اختصاص‌یافته، بر «افزایش خوداتکایی در توسعه و کاربرد فناوری‌های پیشرفته با دانش‌بنیان نمودن حوزه انرژی» اشاره شد.
از کلیات تا جزییات
این‌همه تأکیدات ویژه در ارتباط با حمایت و میدان دادن به شرکت‌های دانش‌بنیان نفتی، اما در گیرودار اسناد بالادستی نماند و با تشکیل شورای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت که به دستور وزیر نفت میانه خردادماه سر برآورد، با جزییات بیشتر اهم کار ویژه‌ها در این زمینه را بر «حمایت از ایجاد، توانمندسازی، پویایی و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های مرتبط با صنعت نفت»، «سیاست‌گذاری و نظارت بر تأمین و بهره‌برداری از فضا‌های فیزیکی و امکانات زیرساختی تخصیص‌یافته برای استقرار و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها» و همچنین «به‌کارگیری و تقویت قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت» قرار داد. موضوعی که یکی از برون داد‌های آن ذیل تأمین و بهره‌برداری از فضا‌های فیزیکی و امکانات زیرساختی با وعده مجموعه ۱۷ هکتاری وزیر نفت برای ایجاد «سیلیکون‌ولی نفتی» در جنوب تهران بالاخره در آغاز راه قرار گرفته است.
از کاغذ تا عملکارشناسان بسیاری بر این گمان‌اند که عملی شدن وعده وزیر نفت و دیگر مسئولان وزارت تحت مدیریت وی در ایجاد زیست‌بوم نوآوری و فناوری صنعت نفت البته در گرو بسیاری از مسائل است، مسائلی همچون همگرایی با دیگر مجموعه‌های مسئول در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان، امکان‌های پولی بانکی لازم و همچنین برقراری زیرساخت‌های فنی قابل‌ملاحظه که به همکاری دیگر وزارتخانه‌ها و مجموعه‌های دولتی بسیار نیازمند است.
آخرین آمار‌های موجود از سهم شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه نفت هم که در مسیر اجرایی شدن وعده وزیر به آن نیاز هست نیز چندان دقیق نیست و در این آمار‌های پراکنده از تعداد آن‌ها می‌توان به ارقامی در حدود ۳۰۰ کوچک و بزرگ رسید، امری ابتدایی که جهت سنجش گستره فعالیت این شرکت‌ها در حوزه‌های گوناگون نفتی و برنامه‌ریزی دقیق‌تر لازم می‌نماید تا آماری دقیق از این شرکت‌ها در سراسر کشور در دست باشد.
آن‌طور که فعالین این حوزه می‌گویند تا به اینجای کار شرکت‌های دانش‌بنیان نفتی بیشتر در حوزه کاتالیست‌ها و صنایع تکمیلی ورود کرده‌اند، اما صنایع بالادستی و پایین‌دستی بسیاری کماکان در انتظار ورود شرکت‌های دانش‌بنیان هستند. همچنین ضریب برداشت از میادین مخازن نفتی و تولید قطعات وابسته به خارج از کشور که در شرایط تحریمی اهمیت دو صد چندانی دارند نیز بار سنگینی است که مدیریت و ریل‌گذاری برای حضور پررنگ شرکت‌های دانش‌بنیان به‌گونه‌ای که انحصار داخلی نیز رخ ندهد، وجود دارد. لزوم توجه به این موارد البته در صحبت‌های چندی پیش زنگنه در دیدار با برخی نمایندگان شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه نفت در پارک فناوری پردیس تا حدی قابل رصد بود، جایی که وی از این شرکت‌ها خواست تا به ۱۰ حوزه مورد نیاز حوزه نفت ورود کنند.
از دیگر سو موضوع حمایت‌های پولی بانکی از این شرکت‌ها است که هرچند نسبت به گذشته و با حضور صندوق‌های گوناگونی از جمله «صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری»، «صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور» و یا «صندوق توسعه صادرات و تبادل فناوری» و همچنین وعده وزارت نفت به این شرکت‌ها مبنی بر قرار گرفتن آن‌ها در «وندورلیست» وزارت نفت و برخی دیگر از وعده‌های حمایتی کوچک و بزرگ، پیشرفت‌های شگرفی داشته، اما کماکان ضعف‌هایی در این حوزه به‌خصوص در ارتباط با موضوع تضامین و کاغذبازی‌های بسیار دیده می‌شود.
تمامی کارشناسان به‌اتفاق معتقدند ایجاد یک فضای کاری مناسب با هزینه و ریسک پایین از الزامات «
سیلیکون‌ولی نفتی» است و تمام این‌ها در کنار بسیاری از الزامات دیگر، مبین این است که اگرچه شرکت‌های دانش‌بنیان خط شکن عرصه خودکفایی‌اند، اما خود نیازمند بسی حمایت‌اند.
سیلیکون‌ولی نفتی به کجا رسید؟
آخرین خبرها از روند اجرایی فاز نخست زیست‌بوم نوآوری و فناوری صنعت نفت که در محوطه پژوهشگاه سابق صنعت نفت در جنوب تهران در دست است حکایت از این دارد که معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت در همکاری با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همچنین مشاوران خبره دانشگاهی و صنعتی در مرحله طراحی است؛ اما اینکه منطقه «ری» چه وقت «سیلیکون‌ولی نفتی» را به خود ببیند به همین زودی‌ها و البته سادگی‌ها هم به نظر نمی‌رسد و باید منتظر ماند و دید فاصله این طرح تا اقدامات عملیاتی و تکمیلی آن چقدر است.