کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ یکی از رخداد‌های مهم و تاثیرگذار در تاریخ یکصد ساله اخیر کشورمان است که جا دارد به مناسبت سالروز ۲۸ مرداد بار دیگر برای عبرت آموزی مورد بررسی قرار گیرد و باتوجه به زمینه‌ها و پیامد‌های آن که ضربه سنگینی به فرآیند گذار به دموکراسی و برنامه‌های اصلاحی دولت دکتر مصدق داشت مورد بررسی قرار گیرد و مشخص شود که تجربیات آن دوره چه پیامی برای جامعه امروز ما دارد؟
رویداد۲۴ پس از انقلاب مشروطیت و باز تولید استبداد، دو دهه استبداد سیاسی بر جامعه ما حاکمیت یافت. تحولات جهانی پس از جنگ جهانی دوم و شهریور ۱۳۲۰ یک دهه فضای نسبتا باز سیاسی فرصتی برای بازسازی زیر ساخت‌های فرهنگی- اجتماعی و پیگیری مطالبات انقلاب مشروطیت فراهم شد. ثمره این تلاش‌ها، شکل‌گیری نهضت ملی ایران و حکومت ۲۸ ماهه دکتر مصدق است. برنامه ملی کردن صنعت نفت ایران و قطع سلطه فرهنگی و استیلای دیرین انگلیس، زمینه‌سازی برای حاکمیت ملت بر سرنوشت خویش و فریاد آزادیخواهی و استقلال‌طلبی تحولات شگرفی نه تنها در فضای سیاسی- اجتماعی ایران بلکه امواج آن در منطقه گسترش پیدا کرد.
بیگانگان به طور مشخص انگلیس و امریکا و همچنین شوروی که منافع‌شان در معرض مخاطره قرار گرفته بود با برنامه‌ریزی راهبردی در مقاطع مختلف برای به زانو در آوردن و سقوط دولت ملی دکتر مصدق از هیچ اقدامی فروگذار نکردند. محاصره اقتصادی ایران، توطئه ایادی بیگانگان بعد از رخداد ۳۰ تیر ۱۳۳۱ از طریق دربار برای اجرای طرح ترور دکتر مصدق در ۹ اسفند ۱۳۳۱ و نهایتا ایجاد شکاف در جبهه داخلی در سطح رهبران نهضت ملی ایران و تشنج آفرینی‌های جناج‌های راست و چپ، از جمله رویداد‌هایی است که برای سقوط دولت ملی دکتر مصدق تدارک شده بود، اما با تدبیـر دکتر مصدق و همکاران صـدیق او و حمایت قاطبه ملـت ایران با شکسـت مواجه شده بود. اما در آخرین مرحله برنامه کودتای ۲۸ مرداد با بهره‌گیری از پراکندگی و بی‌تفاوتی مردم و تشدید اختلافات همکاران دکتر مصدق و همکاری جبهه خارجی شامل سازمان‌های اطلاعاتی امریکا (سیـا) و انگلیس MI-۶ و همچنین از عوامل وابسته به استبداد سلطنتی «دربار پهلوی» اجرا شد و با سقوط دولت ملی دکتر مصدق ضربه سنگینی بر نهضت ملی ایران و دستیابی به مطالبات تاریخی ملت ایران یعنی «آزادی»، «استقلال» و «حاکمیت ملی» وارد شد.
بهره‌گیری از تجربیات آن دوره و پیام‌های کودتای ۲۸ مرداد برای جامعه امروز فرصت مغتنمی است تا بتوان با آگاهی از توطئه‌هایی که علیه منافع ملی در تدارک است پیشگیری کرد.
• تجربه کودتای ۲۸ مرداد و رخداد‌های مشابه تاریخی دویست ساله ایران همواره نشان داده است که سلطه و استیلای بیگانگان عمدتا از طریق پایگاه‌های استبداد داخلی عمل کرده است. به عبارت دیگر همواره «دست بیگانگان از آستین استبداد بیرون آمده است»؛ لذا تا موقعی که فرهنگ استبدادی و پایگاه‌های آن در جامعه وجود داشته باشد و آزادی و حاکمیت ملت تحقق پیدا نکرده باشد همواره استقلال و تمامیت ارضی کشور در معرض مخاطره قرار دارد و این امکان وجود دارد که بیگانگان با نفوذ در پایگاه‌های استبداد، سلطه و استیلای خود را برقرار کنند. اصل نهم قانون اساسی نیز بر این امر مهم تاکید دارد که: «در جمهوری اسلامی ایران آزادی و استقلال و وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور از یکدیگر تفکیک‌ناپذیرند... و هیچ مقامی حق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت اراضی کشور آزادی‌های مشروع را، هرچند با وضع قوانین و مقررات، سلب کند.»
• رهبران سیاسی که با تاریخ و فرهنگ ایران آشنایی عمیق داشته‌اند، چون دکتر مصدق و مهندس بازرگان همواره در سخنان و آثار مکتوب خود آزادی را مقدم بر استقلال آورده‌اند، زیرا معتقد بوده‌اند که در جامعه‌ای که آزادی‌های قانونی رعایت نشود همواره استقلال کشور در معرض مخاطره قرار می‌گیرد.
• هرگز نباید تصور کرد که با کمک و همراهی بیگانگان آزادی، دموکراسی و حقوق بشر را می‌توان در کشور تأمین کرد. زیرا بیگانگان بطور طبیعی و در درجه اول به دنبال مطامع و منافع ملی خودشان هستند که الزاما با منافع ملی ما هماهنگ نیست.
• هماهنگی روسیه شوروی با انگلیس و امریکا عملکرد منافقانه حزب توده در جریان کودتای ۲۸ مرداد و شعار‌های مخالفان علیه دکتر مصدق ازجمله بیانیه‌های آیت‌الله کاشانی، سخنان مظفر بقایی در مجلس: «مصدق می‌کوشد شاه از مملکت برود و حزب توده سرکار بیاید»، فضای سیاسی مبهمی پدید آورد که کودتاگران با حداقل هزینه توانستند دولت را ساقط کنند. در شرایطی که جبهه ملی عملا متلاشی شده بود و سازمان‌های سیاسی نیز از توان تشکیلاتی لازم برای آگاهی بخشی برخوردار نبودند، مردم بهت‌زده به جمع اندک کودتاگران که جمعی از فواحش شهر در بین آنان بودند و به نفع شاه شعار می‌دادند نظاره می‌کردند. رهبران مذهبی، چون آیت‌الله بروجردی در چنین فضایی گفته بودند که من بین توده‌ای‌ها و شاه، شاه را انتخاب کردم.
• به جز دکتر یکی، دو نفرکه اسناد وابستگی‌شان به بیگانگان محرز و منتشر شده است ریشه اختلاف رهبران نهضت ملی ایران خصلت‌های شخصی، خودخواهی‌ها و خودبینی‌ها و قدرت‌طلبی‌های شخصی است که ناشی از فرهنگ استبدادی و نداشتن روحیه کار جمعی است که افراد و گروه‌ها آمادگی گذشت و رواداری از خود نشان نمی‌دهد و موقعی که «پای مصالح عموم به میان آید از مصالح خصوصی و نظرات شخصی صرفنظر نمی‌کنند». این ویژگی‌ها که در همکاری‌های برهه نهضت مقاومت ملی نیز ظهور و بروز پیدا کرد موجب شد که شادروان مهندس بازرگان در سال ۱۳۳۶ سخنرانی «احتیاج روز» را در جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج ایراد کنند که امروز هم «احتیاج روز» جامعه ما است.