رویداد۲۴ گران شدن گوشت قرمز طی چند سال اخیر، تخم‌مرغ و گوشت مرغ را به تنها منبع پروتئینی خانواده‌ها تبدیل کرده است. اما صنعت مرغ نیز به نوبت خود دچار بحران‌های فراوانی است که معیشت و سفره‌های خالی مردم را با تهدید روبرو خواهد کرد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که صنعت مرغ با آن روبروست، قطب‌بندی کارخانه‌ها در دو قطب «انحصاری - پیشرفته» و «خرد - عقب‌مانده» است. این وضع، شرایطی را در بازار مرغ ایجاد می‌کند که برای انبوهی از تولیدکنندگان فقط ضرر و ورشکستگی به بار می‌آورد و سودهای کلان را به جیب شرکت‌های انحصاری می‌ریزد.
شرکت برکت؛ انحصار در صنعت مرغ
«شرکت برکت» یکی از قطب‌های انحصاری صنعت مرغ ایران است که کارش را از سال ۱۳۴۵ با نام «جوجه خروس» وابسته به «شرکت مرغداری ایران و آلمان» آغاز کرده است. نخستین مرغداری برکت، به طور انحصاری، مرغ‌های اصلاح نژادی شرکت هندریکس هلند را در ایران پرورش می‌داد. اکنون علاوه بر مرغ‌های گوشتی، شرکت برکت دارای مزارع مرغ‌های تخم‌گذار نیز هست و به طور انحصاری مرغ‌های اصلاح نژادی شرکت لوهمن آلمان را در داخل کشور پرورش می‌دهد. مهم‌ترین ویژگی مرغ‌های هندریکس و لوهمن ضریب تبدیل خوراک (FCR) بالای آن‌هاست که باعث می‌شود به ازای مصرف دان کمتر، گوشت و تخم‌مرغ بیشتری تولید شود.
علاوه بر مزایای مرغ‌های لوهمن و هندریکس، واحد کشاورزی طیور برکت به عنوان یکی از شرکت‌های تابعه، سالانه ۶ هزار تن خوراک طیور تولید می‌کند. با توجه به دشواری‌های واردات غذای طیور، فعالیت این شرکت تابعه، پیروزی مرغ برکت را در رقابتی نابرابر با رقبا تضمین می‌کند.
به گزارش رویداد۲۴ با توجه به اینکه ۷۰ درصد هزینه تولید گوشت ناشی از هزینه‌های تامین خوراک است، قیمت تمام‌شده مرغ برکت بسیار پایین‌تر از سایر تولیدکنندگان داخلی درمی‌آید. شرکت‌های هلندی و آلمانی هندریکس و لوهمن در ازای اعطای این امتیاز انحصاری به مرغ برکت، درصدی از سود بازار مرغ ایران را به صورت انحصاری به جیب می‌زنند. بنابراین گسترش انحصار شرکت مرغ برکت، در حقیقت به معنای یکه‌تازی کمپانی‌های اروپایی در بازار ایران است.
مرغ برکت هنوز هم بر اساس همان ساختار قدیمی زمان شاه فعالیت می‌کند و مالکان اصلی بازار داخلی همان کمپانی‌های خارجی سابق‌اند؛ حتی شعبه خدمات دارویی و دامپزشکی شرکت مرغ ایران و آلمان نیز هنوز در قالب «شرکت دارویی تیباسان» تحت نظارت شرکت دارویی کسلر آلمان، در کنار مرغ برکت فعال است و با تولید نهاده‌های پرورش طیور، قیمت تمام‌شده مرغ برکت را پایین می‌آورد و مزایای تجاری آن را در رقابت با سایر تولیدکنندگان خرد-عقب‌مانده افزایش می‌دهد. لازم به ذکر است عدم دسترسی به واکسن‌ها و داروهای مناسب که واردات‌شان نیز در دست انحصارهای مرغ است، هزینه تولید را در مرغداری‌های رقیب به شدت بالا می‌برد و تولیدشان را فلج می‌کند.
احمد اشرف پور رپیس هیات مدیره شرکت دارویی تیباسان در تایید وجود چنین مناسباتی می‌گوید: «تغییر نام شرکت‌ها صرفا یک تغییر اداری بوده و حتی سایت تولید و آدرس شرکت‌ها هیچ‌گونه تغییری نداشته است. این موضوع پیشتر به اطلاع سازمان دامپزشکی نیز رسیده و امور اداری تغییر گواهی های ثبت صورت گرفته است.»
به گزارش رویداد۲۴ مرغ برکت با تولید سالانه ۲۱ میلیون قطعه جوجه یکروزه گوشتی و ۱۵ میلیون قطعه جوجه یکروزه تخم‌گذار، بنا به آمارهای ارائه شده سایت برکت انحصار بیش از ۳۰ درصد بازار جوجه داخلی را در دست دارد. یعنی تقریبا ۶۰۰ واحد مرغداری تخم‌گذار و ۷ هزار واحد مرغداری گوشتی، برای تامین جوجه‌هایشان به تولیدات مرغ برکت وابسته‌اند. سایر تولیدات مرغ برکت عبارت است از: ۵ میلیون قطعه پولت تخم‌گذار ۹۰روزه طی یک سال، ۵۷ هزار تن تخم‌مرغ در سال، ۵۰۰ هزار قطعه مرغ مادر گوشتی در سال، ۸۰۰ هزار قطعه مرغ مادر تخم‌گذار در سال. همانطور که آمارها نشان می‌دهد این شرکت روی تولید مرغ مادر و جوجه برای فروش به سایر مرغداری‌ها تمرکز کرده و پرنده‌های بالغ آن برای تشکیل گله در سایر مرغداری‌ها کاربرد دارد؛ مرغی که بر سر سفره مردم می‌آید، محصول مرغداری‌هایی است که برای تداوم تولید به مرغ برکت وابسته‌اند.
برخی شرکت‌های تابعه مرغ برکت عبارتند از: شرکت مرغ و جوجه البرز، شرکت کشت و صنعت عماران، شرکت شباهنگ طیور آسیا، شرکت توسعه برکت، شرکت رفاه گستران پیروز، شرکت کشت و صنعت صحرا طیور آسیا، شرکت کشت و صنعت حافظان جاوید و ...
بسیاری عقیده دارند گسترش تجارت خارجی راه‌حل تمامی مشکلات است. اما تجربه نشان می‌دهد همگام با رشد تجارت خارجی، بازار داخلی ایران شکلی انحصاری به خود می‌گیرد. انجمن مرغداران اصفهانی این نظر را تایید می‌کند. بهرام پاکزاد دبیر اول این انجمن می‌گوید: «شرکت‌های مادر تولیدکنندگان پایین‌دست را کنترل می‌کنند. روند تولید مرغ اصلا در کنترل مرغداران کوچک و متوسط نیست و بسیاری از آنها دچار ورشکستگی می‌شوند. آن هم در حالی که شرکت‌های مادر به سودهای نجومی می‌رسند.»
نوسان‌های قیمت مرغ در چندماه گذشته، به روشنی نشان می‌دهد سود انحصاری سرمایه‌های بزرگ‌تر به قیمت ضرر و زیان سرمایه‌های کوچک‌تر به دست آمده است. این نمودارها را مرور می‌کنیم.
نمودار تغییرات قیمت مرغ در ماه محرم
طبق نمودار بالا از ۵ شهریور تا ۱۰ شهریور قیمت جوجه یک روزه پایین آمده و تقریبا به هزار تومان رسیده است؛ یعنی هزینه تولید مرغ کاهش یافته است.
با هر بار سقوط قیمت جوجه، انحصارهای صنعت مرغ (انجمن ملی تولیدکنندگان زنجیره‌ای تولید مرغ و انجمن جوجه یکروزه) دست به کار می‌شوند و دولت را تحت فشار می‌گذارند. آنها طی نامه‌ای به دولت مطالبات ذیل را جهت تضمین سود خویش مطرح کرده بودند: الف) آزادسازی قیمت‌ها ب) ارائه و توزیع نهاده‌های مورد نیاز توسط دولت ج) ارائه خدمات دامپزشکی توسط دولت د) مشارکت تشکل مذکور در تصمیم‌سازی‌های مربوط به تجارت خارجی مرغ.
به این ترتیب سرمایه‌داران انحصاری، دولت را موظف به ارائه خدمات صنعتی و مواد خام می‌دانند اما در تناقضی عجیب با دخالت دولت در قیمت‌گذاری و دریافت عوارض گمرکی مخالفند. در سی‌ام مرداد آنها برای تضمین مطالبات‌شان تهدید کردند که در صورت عدم افزایش قیمت جوجه هیچ عرضه‌ای به بازار نخواهند داشت. با توجه به اینکه ۳۰ درصد بازار جوجه در اختیار شرکت برکت است، سیاست‌های انحصارگرایانه انجمن جوجه‌های یکروزه کاملا در جهت منافع انحصاری این شرکت مادر است.
اعمال نفوذ سرمایه‌های انحصاری، منجر به افزایش قیمت جوجه در دهه دوم شهریور شد. به این ترتیب با آغاز ماه محرم قیمت جوجه یکروزه افزایش یافت و از هزار و ۷۰۰ تومان بالاتر رفت. یعنی در این دوره هزینه‌های تولید افزایش یافت. افزایش هزینه‌های تولید به معنای فشار بر مرغداری‌های کوچک و عقب‌افتاده است که در بسیاری مواقع به ورشکستی آنها و سود نجومی رقبای انحصاری می‌انجامد. تغییرات قیمت مرغ به روشنی این روند را آشکار می‌کند.
طبق داده‌های نمودار، با وجود افزایش قیمت تمام‌شده مرغ، قیمت فروش آن کاهش یافته است. نظام قیمت‌گذاری صنعت مرغ در ماه محرم به گونه‌ای بوده که به انباشت سود در شرکت‌های انحصاری یاری می‌رساند. شرکت‌هایی همچون مرغ برکت که شرکت مادر نامیده می‌شوند، با هزینه‌های تولید پایین‌شان از این وضعیت سود می‌برند. اما مرغداری‌های عقب‌افتاده که هزینه تولید گزافی را می‌پردازند، با کاهش قیمت مرغ ضررده می‌شوند.
بنا به اعلام رییس هیات مدیره انجمن تولید کنندگان جوجه یک روزه در سه ماهه نخست ۱۳۹۸ اشباع بازار از مرغ‌های مازاد بر تقاضا، منجر به بیش از ۲ هزار میلیارد تومان ضرر و زیان شد. البته در سالی که «تولید ملی» نام گرفته است، دولت به حمایت از سرمایه صنعتی برمی‌خیزد. ولی این حمایت طبیعتا سوگیرانه است و سرمایه‌هایی مورد حمایت قرار می‌گیرند که «سرمایه‌تر» هستند. سرمایه‌هایی که کمتر سرمایه هستند ورشکست می‌شوند.
مدیر سازمان طیور جهاد کشاورزی در این مورد می‌گوید: «در برخی ماه‌های سال به علت شرایط بازار و افزایش تولید، ممکن است مرغداران مجبور شوند مرغ‌ها را به قیمتی پایین‌تر از قیمت تمام‌شده بفروشند. در این شرایط ما نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. ما فقط زمانی از تولیدکننده حمایت می‌کنیم که قیمت‌ها افزایش یافته و منطقی می‌شوند.»
جهاد کشاورزی فقط از تولیدکنندگانی حمایت می‌کند که قیمت‌ها به نفع‌شان باشد. این تولیدکنندگان شرکت‌هایی همچون مرغ برکت هستند که از جایگاه انحصاری برخوردارند. سایر شرکت‌های کوچک‌تر رفته‌رفته ورشکست می‌شوند و به چنگ انحصارهایی می‌افتند که از حمایت سرمایه مالی برخوردارند.
به گزارش رویداد۲۴ «شرکت گسترش و توسعه صنعت بهپرور» نمونه‌ای دیگر از این قبیل انحصارهاست که به نمایندگی از «شرکت پشتیبانی امور دام جهاد کشاورزی» توسط صندوق تامین سرمایه امید حمایت می‌شود. این شرکت امتیاز انحصاری خرید مرغ‌های مازاد بر تقاضا را به «کف قیمت» در اختیار دارد. «کف قیمت» همان قیمت تمام‌شده شرکت‌های پیشرفته و انحصاری است که بسیار پایین‌تر از هزینه تولید مرغداری‌های کوچک و متوسط است.
پس از تبدیل گوشت گرم به مرغ یخ‌زده، «معاملات ثانویه اوراق سلف استاندارد موازی مرغ منجمد» در بورس کالا به راه می‌افتد و مازاد سرمایه صنعت مرغ، در بورس اوراق بهادار به سرمایه مالی برای دلال بازی تبدیل می‌شود. اینجا دیگر فرقی ندارد که خود مرغ‌ها سر از دیگ کدام خیّر درمی‌آورند. مهم این است که در کنار مازاد تولید صنعت مرغ، همواره انبوهی از مازاد جمعیت گرسنه در صف خیریه خواهند ایستاد.
افزایش تولید مرغ چگونه سفره‌های مردم را خالی می‌کند؟
وجود مازاد تولید در صنعت مرغ به این معنی نیست که غذا بیش از نیاز جمعیت وجود دارد. نه تنها هنوز سفره بسیاری از مردم خالی است، بلکه با ورشکستگی بسیاری از مرغداران، سطح تولید پیوسته کاهش می‌یابد تا سرانجام فقط سرمایه‌های بزرگ و انحصاری قادر به یکه‌تازی در بازار باشند. به گفته جلال محمودزاده عضو کمیسیون کشاورزی مجلس «بسیاری از مرغداری‌های کوچک و متوسط توان تامین نهاده‌های خود را نداشته و جوجه‌ریزی نمی‌کنند.» جوجه‌ریزی در خردادماه ۲۵ درصد کاهش و در مردادماه ۴۰ درصد کاهش یافت.
وفور مرغ در جامعه ما به جای آنکه سیری به بار بیاورد، به ورشکستگی می‌انجامد. البته با حذف موانع گمرکی و آزادسازی صادرات مرغ و تخم‌مرغ، چشم‌اندازهای تازه‌ای برای این صنعت گشوده شده است. اما این در شرایطی است که بسیاری از مرغداران کوچک به خاطر ضرر و زیان‌ها بدهکار شده‌اند و تولیدشان را متوقف کرده‌اند.
بنابراین سود صادرات اساسا نصیب انحصارات می‌شود. آن هم در حالی که افزایش تولید مرغ برای صادرات به افزایش تقاضای نهاده‌های دامپروری و رشد ۱۵۰ درصدی قیمت خوراک دام و طیور انجامیده است. اکنون قیمت سبوس (خوراک طیور) به حدود کیلویی ۱۸۰۰ تومان رسیده. اما قیمت یک کیلو نان (خوراک انسان) در مناطق روستایی فقط ۱۲۰۰ تومان است. در نتیجه تولیدکنندگان ترجبح می‌دهند به جای استفاده از خوراک وارداتی، از نان یارانه‌ای روستایی برای تغذیه طیورشان استفاده کنند. با این حساب نه تنها گوشت مرغ به سر سفره مردم نمی‌آید، بلکه نان مردم هم غذای دام‌ها می‌شود.