رویداد۲۴ شادی مکی: بامداد روز جمعه ۱۷ آبان، درست چند روز مانده به سالگرد زلزله ۲۱ آبان ۹۶ کرمانشاه،
زلزله آذربایجان شرقی به بزرگی ۵.۹ ریشتر در عمق ۱۸ کیلومتری زمین ۵ جان باخته و ۵۸۴ مصدوم بر جای گذاشت؛ در حالیکه چنین زلزله‌ای با اقدامات پیشگیرانه می‌توانست خسارات کمتری داشته باشد.
ضعف مدیریت قبل، حین و بعد از وقوع حادثه در حالی ادامه دارد که کشور ما از یک سو روی خط زلزله قرار داشته و از سوی دیگر به دلیل شرایط اقلیمی خاص آن همیشه در معرض انواع بلایای طبیعی بوده است.
هر اتفاقی در ایران رخ می‌دهد، تبدیل به بحران می‌شود
مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی به رویداد۲۴ می‌گوید: اینکه سازمان مدیریت بحران تشکیلاتی را در استانداری‌ها و برحی فرمانداری‌ها ایجاد کرده و دفتر مدیریت بحران دایر شده، نسبت به ۳۰ سال پیش نوعی پیشرفت است به نحوی که امروزه حتی در شهرداری شهر‌های بزرگ مانند تهران، تبریز، مشهد، اصفهان، قم، کرج و ... نیز سازمانی با عنوان مدیریت بحران وجود دارد که فعالیت‌های مثبتی انجام می‌دهند.
او ادامه می‌دهد: از سازمان مدیریت بحران انتظار می‌رود که نگاه مدیریت ریسک سانحه داشته و برای آن برنامه‌ریزی داشته باشد تا خسارات ناشی از حوادث به حداقل یا به صفر برسد. اما آنچه با آن مواجه هستیم آن است که هر چه در کشور ما رخ می‌دهد تبدیل به بحران می‌شود. این در حالی است که بسیاری از شهر‌های بزرگ ما مانند تهران، تبریز و مشهد نیز در معرض خطر زلزله قرار خواهند داد و برای مدیرت آن باید از قبل برنامه‌ریزی داشته باشیم تا خسارات کاهش یابد.
عضو شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم با اشاره به اینکه زمین‌لرزه روز جمعه در آذربایجان شرقی در عمق ۱۸ کیلومتری زمین و در منطقه‌ای تقریبا خالی از سکنه، در دل کوه رخ داد، خاطرنشان می‌کند: چنین زمین‌لرزه‌ای اساسا نباید کشته می‌داد و تخریب‌هایی که در روستا‌ها می‌بینیم نیز نباید رخ می‌داد؛ به بیان دیگر زلزله‌ای در این سطح تنها باید توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری ثبت شده و محققان روی آن تحقیق می‌کردند در حالیکه این زلزله تبدیل به یک معضل شد. زلزله ۲ سال پیش سرپل ذهاب نیز گرچه قدرتی معادل ۷.۲ ریشتر داشت، اما در عمق ۲۰ کیلومتری زمین رخ داد. آن زلزله هم در بدترین حالت باید یکی دو نفر جان می‌باختند در حالیکه در این زلزله حدود ۶۰۰ نفر جان خود را از دست دادند.
ایران کشوری با کشنده‌ترین زلزله‌ها
وی با یادآوری اینکه ما از زلزله ۱۲ تیر ۱۳۳۶ بندپی در استان مازندران که با بزرگی ۷ ریشتر رخ داد با علوم مرتبط با زلزله آشنا شدیم، اظهار می‌کند: طی این ۶۲ سال ایستگاه لرزه‌نگاری دایر شده و متخصصانی در این حوزه پرورش داده‌ایم و در دانشگاه‌ها به تدریس این علم اقدام کردیم، اما با همه این تلاش‌ها نماد ما در موضوع زلزله، تلفات زلزله بم شد به این معنی که در این زلزله یک سوم از جمعیت ۱۰۰ هزار نفری این شهر جان خود را از دست دادند، موضوعی که باعث شد در آمار‌های بین‌الملی ایران به عنوان کشوری با کشنده‌ترین زلزله‌ها شناخته شود که آمار تلفات ناشی از زلزله آن بالا است.
زارع با اشاره به اینکه طی ۶۲ سال گذشته جمعیت کشور ۳.۵ برابر شده و بسیاری از شهر‌های کشور جمعیتی بیش از یک میلیون نفر را در خود جای داده است، می‌گوید: اگر زلزله روز جمعه به جای اینکه در کوه‌ها و در عمق زیاد رخ می‌داد مانند زلزله بم زیر سطح شهر میانه یا تبریز رخ داده بود، باید از فاجعه سخن می‌گفتیم و آمار فاجعه‌باری از تلفات داشتیم.
او می‌گوید: در زمینه مدیریت بحران از استاندارد جهانی بسیار عقب هستیم؛ این در حالی است که متخصصان دانشمندی در حوزه زلزله‌شناسی، سازه، ساختمان سازی روانشناسی و ... داریم و نیازی به متخصصان خارجی نداریم. مشکل آن است که ساختار اجرایی ما راه خود را می‌رود و کاری به نظرات متخصصان ندارد. مسئولان تنها وقتی حادثه‌ای رخ می‌دهد درباره آن گفتگو می‌کنند؛ لذا به نظر می‌رسد مساله‌ای با عنوان مساله جدی خصوصا در سطوح مدیریتی احساس نمی‌کنیم.
این زلزله‌شناس با انتقاد از سخنان روز جمعه استاندار آذربایجان شرقی و رئیس سازمان مدیریت بحران درباره اینکه زلزله اصلی رخ داده و انرژی گسل‌ها تخلیه شده است، تصریح می‌کند: این سخن درست نیست و مسئولان مربوطه باید پاسخ دهند که این افراد براساس کدام مستند علمی این سخن را گفته‌اند.
وی دراینباره توضیح می‌دهد: ما در حال تحقیق درباره احتمال زلزله برزگ بعدی، پس‌لرزه‌ها و روند کلی زمین لرزه‌ها در این منطقه هستیم تا متوجه شویم که زلزله‌های بعدی را در کدام نواحی باید انتظار بکشیم. نتایج اولیه تحقیقات ما نشان می‌دهد که درجنوب همین منطقه که سامانه گسلی تبریز- زنجان وجود دارد، می‌توانیم انتظار زلزله‌های ثانویه شدید را داشته باشیم، آنچنانکه در زلزله سرپل ذهاب نیز ما یک زلزله اصلی داشتیم و چندین زلزله فرعی، به این معنی که گسلش اصلی باعث تحریک گسل‌های بعدی شد. در زلزله میانه هم می‌توانیم چنین انتظاری داشته باشیم.
بیشتر بخوانید:
زارع می‌گوید: گرچه طرفدار نگران کردن مردم نیستم و با تلاش برای آرام کردن فضای روانی جامعه موافقم، اما این تلاش‌ها هم حدودی دارد و اگر مدیران حرفی ندارند بهتر است سکوت کنند و نگویند که فشار زمین تخلیه شده است. اعلام اینگونه خبر‌های نادرست خود نشان‌دهنده ضعف در مدیریت بحران است.
او با اشاره به اینکه «در مدیریت بحران حسی وجود دارد که بگویند ماجرا تمام شد»، می‌افزاید: ما از زلزله دو سال پیش سرپل ذهاب درس نگرفتیم و اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام ندادیم به همین دلیل بازهم در زلزله میانه تلفات دادیم.
عضو هیات مدیره انجمن زمین‌شناسی ایران با اشاره به دانش متخصصان ایرانی بیان می‌کند: ما در کشور همه اقداماتی که کشور‌های پیشرفته در خصوص مدیریت بحران می‌توانند انجام دهند را می‌توانیم داشته باشیم و مشکلات فعلی ارتباطی با نبود متخصص، نبود امکانات و تحریم ندارد.
مقاومت درون استانی برای راه‌اندازی سامانه هشدار زلزله در تبریز
وی ادامه می‌دهد: به عنوان مثال بعد از زلزله ۲۱ مرداد ۹۱ در ورزقان مشغول انجام پروژه‌ای مرتبط با شهر تبریز باعنوان سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله شدیم و روی آن وقت گذاشتیم. دفتر همکاری‌های علمی معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز در این حوزه کمک بسیاری به ما کرد، اما از سال ۹۳ کار به دلیل مقاومت درون استانی متوقف شد. برخی این ذهنیت را داشتند که کار ما نوعی کیسه دوختن و کسب درآمد است درحالیکه اگر این شبکه راه‌اندازی شده بود پس از زلزله روز جمعه تمام دستگاه‌ها و تاسیسات حساس مانند مترو و تاسیسات صنعتی ایمن می‌شدند این درحالی است که این پروژه ۶ سال است که متوقف مانده است.
به گفته زارع سامانه هشدار، تاسیسات حساس را در وضعیت ایمن قرار داده و اگر پالایشگاه یا تاسیسات گازی در اطراف محل زلزله مشغول فعالیت باشد بلافاصله آن را به سمت وضعیت ایمنی یا وضعیت خاموش برده و میزان خسارت را کاهش می‌دهد. در ژاپن و تایوان اطلاعات از طریق این سامانه به مردم داده می‌شود.
وی همچنین درباره زلزله تهران اظهار می‌کند: طی ۴۵ سال گذشته اقدامات علمی و به‌روزی از جنبه‌های مختلف در اینباره انجام شده است. در خصوص سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله هم حدود ۱۰ سال است که شهرداری این کار را دنبال می‌کند و شرکت آب و فا ضلاب شهر تهران نیز پیگیر موضوع بوده و کار‌های مطالعاتی را انجام می‌دهد. اما با تمام تلاشی که طی ۱۰ سال گذشته انجام شد ما هنوز در پایتخت سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله را نداریم.
این استاد دانشگاه با بیان اینه برخی علت نبود این سامانه را نبود بودجه و عده‌ای نبود متولی مشخص عنوان می‌کنند، خاطرنشان می‌کند: به نظر من تنها دلیل این موضوع نبود مدیریت مناسب است که اگر داشتیم از دانش موجود در کشور استفاده می‌کردیم.
زارع با بیان اینکه ما پس از انجام تحقیقات بسیار پهنه‌ای را در منطقه مرکزی البرز یعنی از جنوب البرز تا مازندران مشخص کردیم که می‌تواند کاندیدای زلزله بزرگ بعدی باشد، تصریح می‌کند: بخشی از این پهنه به تهران نزدیک است؛ لذا توصیه ما به مسئولان توجه ویژه به جنوب شهر تهران است هم از نظر اینکه در این منطقه گسل‌های مهمی وجود دارد و هم از این جهت که این منطقه تراکم جمعیت بالایی داشته و بسیار آسیب‌پذیر است؛ بنابراین اگر زلزله‌ای رخ دهد مناطق مرکز به سمت جنوب تهران و مناطق حاشیه‌ای اطراف آن مشکلات بسیار بزرگی را تجربه کند.