رویداد۲۴ مراسم بیست و پنجمین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان روز پنج شنبه ۲۶ دی ماه در کانون توحید شهر تهران برگزار شد.

در این همایش که عنوان «بازرگان؛ اصلاحات و نقد انقلاب» داشت، محمدمهدی جعفری، سیدعلی میرموسوی، سارا شریعتی، بیژن عبدالملکی و احسان مالکی پور به ایراد سخنانی در رابطه با میراث و منش مرحوم بازرگان خود پرداختند.

این مراسم که باحضور گسترده علاقه‌مندان و دوستداران شخصیت و تفکر اولین نخست وزیر انقلاب اسلامی برگزار شد هاشم صباغیان، محمد توسلی، احمد منتظری، پروانه سلحشوری، فرشاد مومنی، احسان شریعتی، مصطفی تاجزاده، طاهره طالقانی، احمد زیدآبادی، لطف الله میثمی، حسین بنی اسدی از جمله چهره‌های سرشناس حاضر بودند.

مهدی بازرگان نواندیش و روشنفکر مسلمان ایرانی بود که در سال ۱۳۷۳ پس از یک دوره بیماری در گذشت. از وی در حوزه‌های علوم دینی، اجتماعی و سیاسی ۱۰۵ عنوان کتاب منتشر شده است که پس از درگذشت او در ۲۵ جلد مجموعه آثار توسط بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان گردآوری گردید.

 

سید علی میرموسوی، رییس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه مفید، در مراسم بیست و پنجمین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان با توصیف وی به عنوان فردی که هرچه از او دور‌تر می‌شویم، به دوراندیشی او بیشتر واقف می‌شویم، گفت: بازرگان طبق تعاریف اندیشمندان مختلف، یک روشنفکر بود. اما سرشت و سبک روشنفکری او چگونه بود و میراث روشنفکری او برای امروز ما چیست؟

وی با تاکید بر این که بازرگان وظیفه خود می‌دانست درباره آنچه ما انجام می‌دهیم بیاندیشد، افزود: بیش از ۷۷ درصد مکتوبات بازرگان به مسائل اجتماعی مربوط می‌شود. اصلاح نگرش دینی، پرورش خصائص اخلاقی و رفتاری، و اصلاح روش سیاسی مهمترین پروژه‌های فکری او بود، آماتور خود را به عرصه اندیشه که رسالت یک اندیشمند است محدود نکرد، بلکه به عرصه اجتماعی و سیاسی به مانند یک رجل سیاسی هم ورود کرد. او همانطور که در کتاب کار در اسلام هم آورده است ورود به عرصه عمل را اهمیت آن در اسلام می‌دانست و عمل صالح را در کنار ایمان و تقوا از اصول اساسی دین می‌دانست.

این استاد حوزه وجه تمایز روشنفکری دینی بازرگان را با دیگران را اینگونه بیان کرد: بازرگان از امکانات درونی سنت دینی به ویژه قرآن بهره می‌برد، او وجه‌کنشگری و عملگرایی پررنگی داشت و خود را نیز به وجه معرفتی و بعد اندیشه معرفت دینی نکرد.

وی افزود: یکی از مشکلات روشنفکران دینی این بود که تحول را فقط از بعد تحول معرفتی پیگیری کرده اند، اما بازرگان خلاف این روش را داشت. او به تحول وجه نهادی هم توجه داشت.

میر موسوی درباره میراث روشنفکری بازرگان برای انسان امروز خاطرنشان کرد: در بعد فکری مهمترین میراث‌های بازرگان برای امروز اول تأسیس فکری غیر حوزوی در تفسیر مذهب است و دوم ارتئه تفسیری دموکراتیک از اسلام. تفسیری که در آن آشتی دین و علم وجود داشت و نگاهی تکاملی به دین داشت. هویت ملی را در کنار هویت دینی تعریف می‌کرد و ضمن توجه به قانون طبیعت در فهم دین، اخلاقگرایی را غایت دین می‌دانست.

عضو هیات علمی دانشگاه مفید ادامه داد: میراث عملی بازرگان برای امروز اخلاق اصلاح طلبی و مقاومت اوست. او معتقد بود تحقق اصلاحات در جامعه باید بر مبنای اصول اخلاقی باشد که هیچ گاه نادیده گرفته نشود. اخلاق اصلاح طلبی برای بازرگان مهم بود و یکی از دلایلی که رهبران امروزین اصلاحات در جامعه وجاهت خود را از دست داده اند، همین عدم پایبندی به اخلاق اصلاح طلبی و مبارزه است.

وی افزود: بازرگان در حوزه کنش‌گری خود جامع نگر بود و به دنبال اصلاح دینی، اجتماعی و سیاسی به صورت همزمان بود.

برگزاری بیست و پنجمین مراسم سالروز درگذشت مهندس بازرگان در کانون توحید تهرانسارا شریعتی: نیاز امروز جامعه، دین بر اساس اخلاق است

عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی تهران گفت: اندیشه مهندس بازرگان وجوه متفاوتی برای بازخوانی و نقد دارد، اما به عنوان جامعه شناس می‌گویم؛ جامعه ما نیاز دارد تا دین بر اساس اخلاق در آن فعال شود. به همین دلیل باید به صورت بندی، مفهوم بندی و مسئله پردازی اخلاق از دید بازرگان بپردازیم.

سارا شریعتی، در همایش «بازرگان؛ اصلاحات و نقد انقلاب» که به مناسبت سالروز درگذشت مهدی بازرگان، در کانون توحید برگزار شد، بازرگان را سرسلسله تمامی نحله‌های روشنفکری دینی دانست.

شریعتی ویژگی نحله‌های روشنفکری دینی در جهان اسلام را قرار گرفتن تمامی آن‌ها در آزمون قدرت سیاسی دانست و گفت: برخلاف نحله‌های روشنفکری دینی در اروپا، در جهان اسلام همه گرایش‌های مختلف روشنفکری دینی با محنتی به نام قدرت سیاسی مواجه شدند که منجر به انحراف، سرکوب یا توقف این پروژه‌ها شده است.

وی با اذعان به این که امروز در جامعه مهمترین تصویر بازرگان، تصویر یک رجل سیاسی است، خاطر نشان کرد: معاونت وزارت فرهنگ و رئیس هئیت خلع ید در دولت دکتر مصدق، تا مبارزه‌ی سیاسی در نهضت مقاومت ملی، نهضت آزادی و تجربه زندان و تبعید و در نهایت تصویر بازرگان به عنوان اولین نخست وزیر پس از انقلاب، باعث شده است تا تصویر سیاسی از وی غلبه پیدا کند.

این استاد دانشگاه افزود:، اما مهدی بازرگان جدا از نقش سیاسی، یک میراث پر بار فکری نیز دارد. وی یکی از چهره‌های اندیشه اسلام قرن بیستم و یکی از موثرترین نویسندگان ادبیات تجددطلبی در ایران است. بازرگان همچنین، مولف یک مجموعه آثار بیست و چند جلدی است که شامل اولین آثار از ۱۳۱۵ تا آخرین مباحث وی در ۱۳۷۳ است، حدود شصت سال درهم تنیدگی زندگی و اندیشه. جدا از سهم وی در زمینه‌ی تفسیر و پژوهش‌های قرآنی، بسیاری از مفاهیم و مباحث فکری را برای اولین بار بازرگان مطرح کرد. وی اولین نویسنده‌ی یک رساله در مورد کار است، (کار در اسلام ۱۳۲۵)، از اولین کسانی که به اجتماع به عنوان یک حوزه‌ی مستقل اندیشید (آثار عظیم اجتماع ۱۳۲۹)، از اولین‌هایی که به مباحثی، چون خلق و خو و آداب ایرانی پرداخت (سازگاری ایرانی ۱۳۴۲)، اولین کسی که مفهوم ایدئولوژی را وارد ادبیات فکری کرد (بعثت و ایدئولوژی ۱۳۴۵).

شریعتی تامل در میراث فکری بازرگان مستقل از نقش سیاسی او را ضروری دانست و گفت: این میراث فکری را می‌توان در همبستگی میان سه حوزه‌ی دین (اصلاح فکر دینی)، اخلاق (اخلاق کار و مسئولیت) و جامعه (تاکید بر کار اجتماعی، انجمنی و جمعی) تعریف کرد. سه حوزه‌ای که در اندیشه‌ی بازرگان، در ربط با یکدیگر فهم و تعریف میشوند. این میراث، اما در آزمون قدرت و سلطه‌ی سیاست، به سایه رفت و شرح محنتی دیگر در تمدن اسلامی گشت.

این استاد جامعه شناسی پروژه فکری بازرگان را هم قربانی دیگر آزمون قدرت سیاسی توصیف کرد و اظهار داشت: باید این پروژه‌های ناتمام به سایه رفته را احیا کرد، اما با پذیرفتن این شرط که زنده بودن یک تفکر در پی گفت و گوی مداوم با آن و نقدش اتفاق می‌افتاد. این تفکر به صورت مداوم باید به روز شود، بخش‌های از آن حذف و بخش‌های به آن اضافه شود. در صورت تحقق این امر می‌توان از میراث زنده بازرگان صحبت کرد.

وی پروژه بازرگان را دارای سه ضلع دین، اخلاق و جامعه دانست و افزود: پروژه فکری بازرگان در مسئله اصلاح دینی سه دوره را از سر گذراند. در دوره اول که به دهه بیست شمسی برمی گردد برای بازرگان دین به مثابه فرهنگ است و او با تاکید بر تعلیم و تعلم آرزوی عقلانی کردن دین و خرافه زدایی از آن را دارد. اما در دوره دوم که به دهه چهل و پنجاه باز مربوط می‌شود برای بازرگان دین به مثابه ایدئولوژی می‌شود. در این دوره تو طنین مبارزه را از دین می‌یابد و می‌خواهد دین در عرصه حق و باطل جامعه وجود داشته باشد.

شریعتی سومین دوره فکری بازرگان در پروژه اصلاح دینی را به دوره بعد از انقلاب مربوط می‌داند و خاطرنشان کرد: در این دوره بازرگان با دینی مواجه شد که در عرصه جامعه احضار شده است و در خدمت منافع فردی و مادیات قرار گرفته است، بنابراین او می‌خواهد دین را به جایگاه اصلی خودش برگرداند و صحبت از این می‌کند که دین را برای خدا و آخرت توصیف می‌کند. در این دوره دین برای بازرگان به مثابه ایمان تصویر می‌شود. به اعتقاد من در این سه دوره ما شاهد تغییر در نگاه بازرگان نیستیم، بلکه در هر دوره متناسب با شرایط زمانه، او یک وجه از وجوه دین را برجسته می‌کند؛ بنابراین در بازخوانی تفکر او باید هر سه وجه مورد نقد قرار بگیرد.

شریعتی در ادامه به ضلع دوم میراث فکری بازرگان پرداخت و گفت: بازرگان یکی از ایرادات جامعه ما را نداشتن اخلاق عملی می‌دانست. او معتقد بود در جامعه ما همه به دنبال سخنوری هستند و به مسئله کار کمتر پرداخته می‌شود؛ بنابراین ما می‌بینم که بازرگان اولین و احتمالا أخرین متفکر ایرانی است که به صورت مجزا به موضوع کار می‌پردازد.

وی درباره نگاه بازرگان به جامعه در پروژه فکری خود، ادامه داد: بازرگان در دوره اول پروژه فکری خود اعتقاد به توانمندسازی جامعه داشت، بنابراین به دنبال نهاد سازی و انجمن سازی روی آورد. اما بعد از مدتی به این نتیجه رسید که تا زمانی که استبداد و قدرت سیاسی رو به روی نهاد‌های مدنی ایستاده است، کار از پایین به نتیجه نمی‌رسد. از اینجا است که به بیان من محنت پروژه فکری بازرگان شروع می‌شود.

شریعتی گفت: هرچند اندیشه بازرگان وجوه متفاوتی برای بازخوانی و نقد و گفتگو دارد، اما از نگاه من به عنوان یک جامعه شناس معتقدم در شرایط امروز جامعه ما نیاز داریم تا دین را بر اساس اخلاق فعال کنیم. به همین دلیل باید به صورت بندی، مفهوم بندی و مسئله پردازی اخلاق از دید بازرگان بپردازیم. در جامعه‌ای که این روز‌ها به شدت به سمت دو قطبی‌های مرگبار می‌رود، ما برای اینکه بتوانیم مجددا به همدیگر اعتماد کنیم، باید میراث اجتماعی بازرگان را فعال کنیم. میراثی که به گفته خود بازرگان در مقابله با استبداد، خودبینی، خودخواهی وخودرایی نمود پیدا می‌کرد.