عملکرد سیاست خارجی ایران در دولت یازدهم

پس از اینکه حجت الاسلام و المسلمین جناب دکتر حسن روحانی بعد از ظهر روز 25 خرداد 1392با کسب بیش از 50 درصد آراء برنده انتخابات ریاست جمهوری اعلام گردید بلافاصله، کارشناسان، تحلیلگران، صاحب نظران و ناظران خارجی علاقه مند به سیاست خارجی ایران نیز دست به کار شده و تحلیل های فراوان و متنوعی را در زمینه اینکه سیاست خارجی دکتر حسن روحانی از چه فرآیندهایی برخودار بوده و به کدامین سمت و سوی گرایش خواهد داشت، ارائه نمودند.

  

اظهار نظرها و تحلیل هایی که تا به اکنون در این رابطه منتشر و ارائه شده اند را بطور کلی می توان در دو گروه مجزا تقسیم بندی نمود. گروه نخست شامل آن دسته از اظهارنظرهاست که معتقدند روی کار آمدن دکتر حسن روحانی که به عنوان چهره ای میانه رو و اعتدال گرا شناخته می شود موجب ایجاد گشایش در سیاست خارجی جمهوری اسلامی شده و متعاقباً مقدمات حل و فصل بسیاری از مناقشات موجود فیمابین ایران و غرب از جمله مناقشه هسته ای و بحث رابطه با آمریکا فراهم خواهد شد.

این گروه از صاحب نظران که درک صحیحی از مسائل ایران و قانون اساسی و اصول و مبانی سیاست خارجی کشور ندارند، به زعم خود سیاست خارجی ایران را نه متکی به «سیستم» بلکه متکی به «شخص» پنداشته و با این اعتقاد که چون تغییر دولت ها در ایران سبب تغییر رویکردها و رهیافت های سیاست خارجی نیز می شود، لذا بر این باورند که ریاست جمهوری دکتر روحانی نیز قاعدتاً موجب تغییر و دگرگونی سیاست خارجی ایران نیز خواهد شد.

در واقع این گروه تصمیم گیری در زمینه سیاست خارجی جمهوری اسلامی را جزء وظایف و اختیارات رئیس جمهوری تلقی می کنند.  

اما گروه دوم، برخلاف گروه نخست که سیاست خارجی ایران را بر اساس داده های ذهنی خود و نه مبتنی بر واقعیات موجود در قانون اساسی ایران تحلیلی می کنند، اساساً بر این باورند که دکتر حسن روحانی استراتژی هسته‌ای جمهوری اسلامی را تغییر نخواهد داد.

این دسته از تحلیل گران در توجیه نظریه خود می گویند تصمیم گیری در زمینه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نه در اختیار شخص رئیس جمهور، بلکه در اختیار مقام معظم رهبری است. در واقع این گروه که اعتقادشان بر این است که دکتر روحانی نه «جهت گیری ها» و رویکردهای کلان بلکه «فضا» مناسباتی موجود بین ایران و غرب را داده و فصل جدیدی در تعامل با غرب باز خواهد گشود، چرا که تغییر در جهت گیری های کلی نظام از اختیارات رهبری است.

دیدگاه روحانی در دوره ی رقابت های انتخاباتی گرچه تا حدودی مشخص شد اما نگاه وی به جهان و جایگاه ایران در عرصه ی بین المللی در اولین نشست خبری که چند روز بعد از انتخابات برگزار شد، نشان داده شد. رییس جمهوری منتخب در زمینه ی سیاست خارجی و دیپلماسی با صراحت اعلام کرد که به دنبال رابطه و تعامل با کشورهای دنیا بر اساس احترام متقابل است و این اقدام نه تنها به نفع ایران بلکه به نفع همه ی جهان است.

بی تردید گفتمان حاکم بر سیاست خارجی دولت یازدهم جمهوری اسلامی ایران گفتمان اعتدال خواهد بود. این گفتمان نیز یکی از خرده گفتمان های کلان گفتمان اسلام گرایی است. اعتدال به معنای ایجاد توازن میان آرمان و واقعیت در مسیر جهت دادن واقعیات به سمت آرمان ها است. گفتمان اعتدال در سیاست خارجی دولت تدبیر و امید حرکت واقع بینانه، خودباورانه، متوازن و هوشمندانه از تقابل به گفتگو، تعامل سازنده و تفاهم به منظور ارتقای جایگاه، منزلت، امنیت و توسعه کشور می باشد. عناصر مختلف قدرت در ایران نباید این گفتمان را نباید به مثابه گسست گفتمانی در سیاست خارجی ایران تلقی کنند.

زیرا، این گفتمان در عین افتراقات و تفاوت ها با سایر خرده گفتمان های پیشین در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نقاط مشترک زیادی نیز با آنها دارد.  برای نمونه مفهوم" تکریم" در سخنان دکتر روحانی در روز تحلیف در مورد رفتار غربی‏ها نشان ازاهمیت سوژگی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دولت یازدهم است. مهمترین مفهوم مستتر در گفتمان اعتدال در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تعامل موثر و سازنده است.

اصول سیاست خارجی دولت یازدهم:

شاید بتوان اصول بنیادین سیاست خارجی روحانی را از سخنرانی وی در مراسم تحلیف در مجلس شورای اسلامی در تاریخ 13 مرداد 1392 استنباط کرد که گفت: «در عرصه ی سیاست خارجی، با قاطعیت تمام و به عنوان منتخب مردم شریف ایران، اعلام می دارم که جمهوری اسلامی ایران در پی صلح و ثبات منطقه است. ایران لنگرگاه ثبات در این منطقه ی پرآشوب است. ما در پی تغییر مرزها و دولت ها نیستیم. نظام سیاسی هر کشور به خواست و اراده ی عمومی مردم آن کشور بستگی دارد. ما با هر گونه دگرگونی در نظام های سیاسی از طریق مداخلات خارجی مخالفیم و به کارگیری زور را نقطه ی مقابل مردم سالاری و حق تعیین سرنوشت ملت ها می دانیم. 

مخالفت و ستیز با هر گونه زورگویی، سلطه و تجاوز مخصوصا تعرض نظامی، جزیی از فرهنگ اسلامی، انقلابی و ایرانی ماست. آرامش و ثبات در همه ی مناطق پیرامونی ما نه فقط یک آرزو و خواست، بلکه نیاز و ضرورتی همه جانبه برای جمهوری اسلامی ایران است.

تلاش همه جانبه برای پایان دادن به ناآرامی ها، برادرکشی ها، خشونت های فرقه یی و قبیله یی و بی عدالتی ها در هر نقطه از جهان خواست قطعی همه ی ملت ها در جامعه ی جهانی است. در تعاملات بین المللی، دولت تلاش خواهد نمود تا با ایجاد اعتماد متقابلِ بهتر و بیشتر بین ایران و کشورهای منطقه و جهان، امنیت ملی و پیرامونی خود را گسترش دهد. شفافیت، کلید گشودن باب اعتماد است. شفافیتی که از آن سخن می گوییم، نمی تواند یک طرفه و بدون ساز و کارهای اجرایی و عملی در روابط دوجانبه و چندجانبه باشد.

تنش زدایی، ایجاد اعتماد متقابل و تعامل سازنده مسیر حرکت ما را روشن خواهد کرد. با صراحت تاکید می کنم که ایران هیچگاه سر جنگ با دنیا نداشته است. ما تمامی تلاش های خود را معطوف به مهار جنگ طلبان و جنگ افروزان خواهیم کرد. ملتی را که با برخورداری از انسجام ملی و با مشارکت گسترده و در کمال آرامش و امنیت در انتخابات شرکت می کند، نمی توان با تحریم به تسلیم واداشت و یا به جنگ تهدید کرد بلکه تنها راه تعامل با ایران، گفت وگو از جایگاه برابر، اعتمادسازی متقابل و احترام دوجانبه، تنش زدایی و کاستن از خصومت هاست.

تعامل سازنده براساس احترام متقابل و منافع مشترک و از موضع برابر، مبنای روابط ما با سایر کشورها را تشکیل خواهد داد و بر این اساس، متناسب با رفتار و برخورد طرف های مقابل در جهت بهبود و ارتقای روابط حرکت خواهیم کرد. به صراحت می گویم اگر پاسخ مناسب می خواهید، نه با زبان تحریم، که با زبان تکریم با ایران سخن بگویید»

در این چارچوب و با توجه به سخنان و پیام های رییس جمهوری درموقعیت های مختلف می توان شاخص های سیاست خارجی حسن روحانی در یک سال گذشته را در چند محور اصلی دسته بندی کرد:

الف) تدبیر و اعتدال در سیاست خارجی: یکی از موضوعات مهم در بحث سیاست خارجی استفاده از همه ی ابزارها در کنار اتخاذ روش هوشمندانه و منطقی و دوری از تندروی در سیاست خارجی است. از آنجا که شعار دولت یازدهم اعتدال بوده است، این رویه در جای جای سخنان رییس دولت دیده می شود.

ب) تعامل با جهان: یکی از مهم ترین مباحثی که روحانی در سنوات اخیر به دنبال آن بوده و به همین دلیل وزارت امور خارجه را به یکی از فعال ترین نهادهای نظام تبدیل کرده است، پیگیری سیاست تعامل گرایی با جهان بوده است. در این چارچوب ایران با ارایه ی چهره یی مثبت برای حل مسایل مختلف بین المللی علاقه مندی خود را به تعامل با همه ی کشورهای جهان برای حل موضوع های مختلف نشان داده است. نمونه ی این رویکرد را هنگامی شاهد بودیم که بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی، گفت وگوهای هسته یی را بی ثمر می دانستند اما تاکید بر ادامه ی رایزنی ها و تعامل نشان داد که برای ایران، دوری از انزوا و تلاش برای ورود در عرصه های جهانی موفقیت آمیز خواهد بود و نه تنها امری شدنی بلکه ضروری است.

ج) رعایت احترام متقابل: قدرت های جهانی سعی دارند در مناسبات بین المللی با نگاه از بالا به پایین، خواسته های خود را در تعاملات بین المللی بر کشورهای ضعیف تحمیل کنند اما روحانی از همان ابتدای دوران ریاست جمهوری بر لزوم رعایت حقوق و احترام مردم ایران برای رسیدن به صلح و حل مشکلات تاکید کرد.

د) دیپلماسی برد-برد: این از اصول دیپلماسی در روابط بین الملل است که در مذاکرات، همه ی طرف ها با چانه زنی برخی امتیازات را می دهند تا برخی منافع را تصاحب کنند. اکنون دوران بازی با حاصل جمع صفر در روابط میان کشورها که برد یک طرف متضمن باخت طرف دیگری باشد به سر آمده است و تعاملات با رویکرد حاصل جمع مثبت دنبال می شود که در آن هر دو طرف با رضایت و نه از روی اکراه توافقی را می پذیرند و در عین اینکه امتیازاتی را کسب می کنند امتیازاتی را به رقیب خود می دهند.

ه) نفی خشونت و افراط گرایی: یکی از محورهای اصلی و بین المللی در سیاست خارجی روحانی نفی هر گونه خشونت در جهان بوده است. وی با این ذهنیت حتی توانست در اولین حضورش تاثیر شگرفی در نشست مجمع عمومی سازمان ملل ایجاد کند؛ به گونه یی که با ارایه ی پیشنهاد جهان عاری از خشونت و افراطی گری، نظرها را به خود جلب کرد و توانست تاثیر بسیار زیادی بر افکار عمومی مردم جهان داشته باشد.

و) ارتقای روابط با کشورهای منطقه: بهبود روابط با کشورهای منطقه یکی از محورهای اصلی در سیاست خارجی روحانی بوده است؛ به گونه یی که اولین سفر خارجی وی پرداختن به اجلاسی با حضور مقام های بسیاری از کشورهای منطقه بوده است. روحانی در یک سال گذشته با بیشتر سران ارشد کشورهای همسایه دیدار مستقیم داشته است و در گفت وگوها بر تلاش ایران در ارتقای روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهای همسایه و دوست تاکید کرده است.

روحانی در دیدار با مقام های کشورهایی همچون ارمنستان، کویت، قطر، عراق، افغانستان، پاکستان و دیگر کشورهای همسایه، یا در گفت وگوهای تلفنی با اشاره به اشتراکات تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی و ظرفیت های موجود بر لزوم نزدیکی و همکاری بیشتر کشورها تاکید داشت. وی در دیدار با امیر کویت گفت: جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد تا با همه ی کشورهای منطقه به ویژه کویت در راستای تقویت ثبات و امنیت منطقه، مشارکت و تعامل بیشتری داشته باشد.

ز) دفاع از مظلوم و توجه به موضوع فلسطین: جمهوری اسلامی ایران در طول تاریخ 36 ساله ی بعد از انقلاب همیشه بر موضع خود در دفاع از مظلوم تاکید داشته و دارد. از جمله مهمترین مسایل منطقه و جهان اسلام نیز در طول سالیان اخیر موضوع فلسطین بوده است و حسن روحانی نیز در اولین سال ریاست جمهوری خود به این موضوع از منظر تدبیر نگریست. وی در گفت وگو با شبکه ی «ان بی سی» گفت: من تاریخ دان نیستم. من یک سیاستمدار هستم. اما آنچه برای ما مهم است، این است که ملت های منطقه و جهان به هم نزدیک بشوند و بتوانند جلوی ظلم و تجاوز را بگیرند. آنچه می توانم بگویم این است که مردم فلسطین باید از آوارگی در بیایند، از ظلم خارج شوند و به خانه هایشان برگردند.

روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل نیز ابراز داشت: آنچه بر مردم مظلوم فلسطین می رود، چیزی جز یک خشونت ساختاری نیست. سرزمین فلسطین در اشغال است. حقوق اولیه ی فلسطینیان به طور فاجعه باری نقض می شود و آنها از بازگشت به خانه، محل تولد و دسترسی به سرزمین مادری محروم اند. جنایاتی که بر مردم بی گناه فلسطین می رود، خشونت نهادینه یی را به نمایش می گذارد که برای توصیف آن، «آپارتاید» مفهوم و واژه ی کم وزنی به نظر می آید.

*استاد دانشگاه و کارشناس ارشد روابط بین الملل

Dr_rezajalali@yahoo.com