گردشگری سلامت شاخه‌ای از صنعت گردشگری است که در آن شهروند یک کشور تلاش می‌کند تا برای رفع نیاز‌های بهداشتی و درمانی خود به نقاطی از دنیا سفر کند که از نظر امکانات بهداشتی و درمانی در موقعیت پیشرفته تری هستند؛ در اغلب موارد، هدف از توریسم پزشکی بهره‌مندی از قیمت پایین خدمات پزشکی یا دریافت سریع‌تر و بهتر خدمات در سایر نقاط دنیاست. توریسم پزشکی با سفر‌های معمولی پزشکی متفاوت است.
طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، تا سال ۲۰۱۱ میلادی، سالیانه ۵۰ میلیارد دلار از طریق توریسم پزشکی عاید کشور‌های مقصد شده است. در مورد ایران نیز که سه وزارتخانه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، میراث فرهنگی و گردشگری و امور خارجه متولی اصلی گردشگری پزشکی محسوب می‌شوند؛ اعتقاد بر این است که توانایی جذب سالیانه حدود یک میلیون توریست پزشکی وجود دارد که می‌توانند دستکم درآمدی ۷ میلیارد دلاری نصیب ایران کنند.
طبق برآورد‌ها ایران در سال ۹۷ مقصد ۳۵۰ هزار گردشگر خارجی بوده است و طبق یکی از آخرین اعلان‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تنها در سال ۹۸ برای ۱۵۰ بیمارستان و ۵۰ شرکت تسهیل‌گر مجوز گردشگری سلامت صادر شده است و انتظار می‌رود که با توجه به تغییر نرخ ارز از سال ۹۹ گردشگران درمانی بیشتری برای تامین نیاز‌های خود راهی ایران شوند.
تردیدی نیست که این روز‌های کرونایی برای متولیان گردشگری سلامت یکی از بدترین روزهاست؛ اما قطع یقین زمانی خواهد رسید که این دوره کسادی هم خاتمه یابد و دور از ذهن نخواهد بود که در چنین روزی متولیان گردشگری سلامت پیگیری بخواهند برنامه‌های بلند پروازانه خود را از سر بگیرند و گزارش پیشرو نیز بر پایه چنین چشم اندازی نوشته شده است.
برای اقتصاد ایران که سالهاست تنها منبع اصلی درآمد آن صادرات نفت و مشتقات نفتی است، ورود به جرگه کشور‌های فعال در زمینه گردشگری سلامت می‌تواند دستاورد مهمی تلقی شود، اما محمدحسن طریقت منفرد وزیر اسبق بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عقیده دارد ساختار‌های کنونی نظام بهداشت و درمانی ایران مهیا ورود به بازار پذیرش گردشگران سلامت نیست.
وی می‌گوید: البته از نظر تجربی و علمی برای ارائه خدمات پزشکی به مشتریان خارجی وضعیت خوبی داریم، اما مادامی که ساختار نظارت بر بازار خدمات درمانی اصلاح نشود، پذیرش گردشگران خارجی سلامت ریسک بالایی دارد.
طریقت منفرد که سالهاست از منتقدان نظام خدمات بهداشتی و درمانی ایران محسوب می‌شود، در توضیح مقصود خود می‌گوید: صرف نظر از شرایط سختی که این روز‌ها کادر پزشکی و درمانی کشور به دلیل شیوع ویروس کرونا با آن مواجهند، امور پزشکی یکی از حیاتی‌ترین خدمات دنیاست؛ در همه جای دنیا دولت‌ها نظارت‌های دقیقی بر فعالان و صاحبان کسب و کار این بازار اعمال می‌کنند، اما در ایران این نظرات‌ها به خود پزشکان واگذار شده است.
وی ادامه می‌دهد: نتیجه وضعیت چیزی جز افزایش بیش از اندازه خدمات پزشکی و گسترش خدمات القایی به بیماران نیست؛ در گام اول این وضعیت باعث ناتوانی عمومی مردم و صندوق‌های بیمه‌ای پوشش خدمات درمانی می‌شود؛ وقتی نظام سلامت یک کشور نتواند برای مردمش خدمات مطلوبی ارائه کند چگونه می‌توان از عملکرد مطلوبش برای ارائه خدمات درمانی به گردشگران خارجی مطمئن بود.
چشم انداز ایران برای ورود به بازار گردشگری سلامت
در همین راستا کامبیز لعل، اقتصاددان حوزه سلامت در پاسخ به چشم انداز ایران برای ورود به بازار گردشگری سلامت می‌گوید: در وهله نخست امیدواریم که مردم و به ویژه کادر درمانی و پزشکی ایران بتوانند به سلامت از بحران شیوع ویروس کرونا عبور کنند؛ تلفات این بیماری برای هر جامعه‌ای سنگین است و در میان کادر درمانی بیش از سایرین در معرض فشار‌های این بحران هستند.
وی ادامه می‌دهد: در شرایط عبور از بحران ویروس کرونا و عادی شدن تدریجی امور جاری جامعه شاید بازار خدمات پزشکی ایران از نظر قیمت و تخصص حرفه‌ای جذابیت‌هایی برای کشور‌های منطقه و فرا منطقه‌ای داشته باشد، اما این فعالیت‌ها مثل همیشه تحت تاثیر مستقیم شرایط دیپلماسی و سیاسی کشور قرار خواهد گرفت.
لعل با یادآوری اینکه همین حالا در مواقعی گذرنامه مسافران خارجی در ایران مهر نشده باقی مانده تا مبادا از جذابیت‌های سفر به ایران چیزی کسر شود، ادامه می‌دهد: عرصه سیاست می‌تواند این بازار را به شدت تحت تاثیر خود قرار دهد.
این کارشناس اقتصاد درمانی می‌افزاید: حتی همین حالا شرکت‌های دارویی از ترس درگیری با آمریکا ترجیح می‌دهند مراوده‌ای با ایران نداشته باشند و در عمل با این کار اصل معافیت تبادل خدمات دارویی و پزشکی از تحریم‌های اقتصادی در حال نقض شدن است.
وی ادامه می‌دهد: بنابراین حتی اگر استقبال گردشگران خارجی از خدمات درمانی ایران مطلوب باشد هر آن ممکن است با تغییر نسیمی در عرصه سیاسی این روند متوقف و حتی معکوس شود.
لعل در ادامه صحبت‌های خود به‌روزرسانی کیفت خدمات پرستاری و اقامتی بیماران را یکی از الزامات ورود ایران به بازار فروشندگان خدمات درمانی خارجی دانسته و می‌گوید: بعید است برای بیمارانی که دوره نقاهت خود را سپری می‌کنند شرایط عمومی مراکز درمانی و بیمارستانی کشور مطابق استاندار‌های جهانی باشد و این مسئله مهمی برای گردشگران خارجی درمان است.
او می‌گوید: اگر متولیان گردشگری سلامت بخواهند به نوعی میان مصرف کنندگان داخلی و خارجی تمایز قائل شده و مثلا مراکز خاص تری را برای اسکان بیماران خارجی درنظر بگیرند؛ در کوتاه مدت با بحران جدیدی مواجه خواهیم شد.
این کارشناس اقتصاد سلامت ادامه می‌دهد: هر رفتار دوگانه می‌تواند به رقابتی پنهان و حتی آشکار در میان مشتریان و ارائه دهندگان خدمات درمانی منجر شود؛ از یکسو ترجیح بیماران دسترسی به امکانات محدودی است که برای افراد توانگر‌تر درنظر گرفته شده و از سوی دیگر کادر پزشکی و درمانی هم برای پذیرش مشتریان خارجی و توانمندتر تمایل بیشتری خواهد داشت.
وی ادامه می‌دهد: این وضعیت درحالی است که تا به امروز تامین خدمات درمانی از محل بودجه عمومی صورت گرفته است؛ افرادی که به عنوان پزشک و... وارد دانشگاه‌ها شده اند جدا از توانایی و پشتکار منحصر به فردشان از محل اعتبارات عمومی هزینه تحصیل خود را تامین کرده اند؛ از سوی دیگر تجربه کادر درمانی و پزشکی هم پشتوانه‌ای غیر از اعتماد عمومی مردم نداشته است و در نهایت بخش اعظم این هزینه‌ها از جیب مردم یا صندوق‌های بیمه‌ای پرداخت شده است؛ در چنین شرایطی هرگونه تمایز قائل شدن میان مشتریان خدمات درمانی می‌تواند به سابقه این اعتماد لطمه بزند.