رویداد۲۴ نوید عابدین پور: احمد متین‌دفتری جوان‌ترین نخست‌وزیر دوران پهلوی اول بود. او به حمایت از سلطنت رضاشاه شهره بود اما مانند بسیاری از دولتمردان عصر پهلوی مورد غضب رضاشاه قرار گرفت به زندان افتاد و در دوران پهلوی دوم بار دیگر به قدرت بازگشت و به نمایندگی مجلس شورای ملی و سنا رسید و تا پایان فعالیت سیاسی در این سمت باقی ماند.
احمد متین‌دفتری فرزند میرزا محمود خان اعتضاد لشکر معروف به عین‌الممالک در سال ۱۲۷۵ شمسی در تهران به دنیا آمد. جدش وزیر دفتر و پدرش نایب وزیر و شهردار بود. او در کودکی به تقاضای جدش میرزا حسین خان وزیر دفتر و از طرف مظفرالدین شاه ملقب به اعتضاد خاقان شد و شغل لشگرنویسی فوج‌های دماوند و فیروزکوه و آتریاد پیاده سیستان و فوج منطقه تبریز ارثاً به او واگذار شد.
متین دفتری تحصیلات دوران ابتدایی و متوسطه را در مدرسه آلمانی‌های تهران به پایان رساند. بعد از مدرسه عالی حقوق لیسانس گرفت و سپس راهی سوئیس شد. او در سوئیس در در دانشکده حقوق لوزان مدرک دکترای خود را گرفت و در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ در دادگاه‌های فرانسه، سوئیس و آلمان به کارآموزی و وکالت پرداخت و سپس به ایران باز گشت و با گشایش دادگستری نوین توسط علی اکبر خان داور به استخدام این نهاد درآمد.
باقر عاقلی می‌گوید قانون تشکیلات دادگستری، قانون استخدام قضات، جلد دوم و سوم قانون مدنی، قانون آیین دادرسی مدنی، قانون امور حسبی، لایحه قانون کیفر و آیین دادرسی کیفری، قانون اجرای احکام و قانون تعدیل مال‌الاجاره با تلا متین دفتری تهیه شده است.
متین دفتری در سال ۱۳۱۲ پس از یک دوره کوتاه که تدریس نمی‌کرد، در مدارس نظام، مدرسه صنعتی، مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی و سرانجام دانشکده حقوق دانشگاه تهران به عنوان استاد ثابت به تدریس مشغول شد و تا زمان بازنشستگی در سال ۱۳۴۸ به این کار ادامه داد. درس اصلی او در آغاز تدریس، رویه قضایی بود، اما بعد‌ها درس مشهور آیین دادرسی مدنی که یکی از تدوین کنندگان آن بود را تدریس می‌کرد.
متین‌دفتری در اوایل فعالیت‌های سیاسی علی‌اکبر داور به حزب او پیوست و در روزنامه «مرد امروز» نیز مقالاتی می‌نوشت. زمانی که داور در اوایل سلطنت شاه، وزیر عدلیه شد، متین دفتری را هم به وزارت عدلیه برد. او کار ترجمه قوانین کشور‌های اروپایی را انجام داد.
متین دفتری در سال ۱۳۱۱ از طرف مهدی قلی بیات که نخست وزیر وقت بود به عنوان معاون وزارت عدلیه به مجلس شورای ملی معرفی کرد. در ۸ خرداد ۱۳۱۳ نیز محسن صدر وزیر عدلیه متین دفتری را با همین سمت به مجلس معرفی کرد. در این دوران تیمورتاش از مهمترین چهره‌های حکومت رضاشاه مورد غضب دربار قرار گرفت و متین دفتری او را محاکمه کرد. همین اتفاق باعث شد او بسیار مورد اعتماد رضا شاه گرفت.
متین دفتری در این دوران با دختر دکتر محمد مصدق که دختر عموی پدرش نیز بود، ازدواج کرد و به این ترتیب علاوه بر نسبت فامیلی از سوی پدر، داماد او هم شد. متین‌دفتری در سال ۱۳۱۵ در کابینه محمود جم، وزیر دادگستری شد. از وقایع مهم این دوره می‌توان به دستگیری گروه تقی ارانی و محاکمه ۵۳ نفر به دست او نام برد.
بیشتر بخوانید: محمدرضا شاه پهلوی؛ مردی برای افسوس یا دیکتاتور بی‌رحم؟
به گزارش رویداد۲۴ مهمترین نقش متین دفتری در دوران وزارتش تفسیر‌ش از اصل ۳۷ متمم قانون اساسی بود که برای رفع محدودیت ازدواج محمدرضا شاه پهلوی بود. محمدرضاه شاه که آن روزگار ولیعهد بود تصمیم داشت با فوزیه خواهر ملک فاروق ازدواج کند. اما طبق قانون اساسی باید مادر ولیعهد، ایرانی‌الاصل می‌بود بنابراین ازدواج محمدرضا پهلوی با یک دوشیزه مصری منع قانونی داشت؛ اما متین‌دفتری با تقدیم ماده واحده‌ای به مجلس با استفاده از اصلی که حق تفسیر قانون اساسی را به مجلس شورای ملی می‌داد، این مانع را از میان برداشت.
متین‌دفتری بعد‌ها در خاطرات خود تأکید می‌کند که نقش وی در تهیه مقدمات ازدواج ولیعهد با فوزیه و کارگردانی هیاتی که برای انجام مراسم عقد و عروسی به قاهره رفته بود، از جمله عوامل مؤثر در انتخاب او به نخست وزیری بوده است.
متین دفتری در آبان سال ۱۳۱۸ به سمت نخست‌وزیری منصوب شد. اما مانند بسیاری از نخست‌وزیران عصر پهلوی دوران صدرات او هم چندی نپاید و در تیر ماه سال ۱۳۱۹ از کار برکنار شد. او در سال ۱۳۲۶ نماینده مشکین‌شهر در مجلس شورای ملی شد و دو سال بعد سناتور انتخابی تهران شد و سال‌ها در کسوت سناتوری باقی ماند و در سال ۱۳۵۰ درگذشت و پیکرش در باغچه علیجان شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد.
زندگی سیاسی احمد متین‌دفتری با پیوستن به حزب تجدد علی‌اکبر داور آغاز می‌شود. این حزب یکی از چهار حزب اصلی ابتدای دوره حکومت رضا شاه پهلوی بود که اغلب از اصلاح‌طلبان جوان و تحصیل‌کرده اروپا تشکیل می‌شد که قبلاً طرفدار حزب دموکرات بودند.
حزب تجدد خواستار جدایی دین از سیاست، ایجاد ارتش قوی، سیستم اداری کارآمد، پایان دادن به امتیازهای اقتصادی، صنعتی کردن ایران، جایگزین کردن سرمایه داخلی به جای سرمایه خارجی، تبدیل عشایر به کشاورز، پیشرفت نظام مالیات بر درآمد، ایجاد تسهیلات آموزش همگانی از جمله برای زنان، ایجاد امکانات برای شکوفایی استعدادها و ترویج زبان فارسی در سراسر ایران به جای زبان‌های محلی بود.
دوستی و آشنایی او با علی‌اکبر داور باعث شد وقتی داور به سمت وزیر عدلیه شد، متین دفتری را هم به وزارت عدلیه ببرد. اما بی‌گمان نخست‌وزیری مهمترین سمتی است که او در طول دوران فعالیت سیاسی خود تجربه کرده است.
بعد از شروع جنگ جهانی دوم، ایران که بی‌طرفی خود را اعلام کرده بود، عملاً با انتخاب متین دفتری خود را طرفدار آلمان نشان داد. در سوم آبان ۱۳۱۸ (۲۵ اکتبر ۱۹۳۹) محمود جم از مقام نخست‌وزیری برکنار و احمد متین دفتری وزیر دادگستری کابینه به نخست‌وزیری منصوب شد.
علت این تغییر احتمالا رابطه نزدیک متین دفتری با آلمانی‌ها بود و رضاشاه که از پیروزی‌های نظامی هیتلر در آغاز جنگ جهانی دوم به وجد آمده بود و می‌خواست با آلمانی‌ها روابط نزدیک‌تری برقرار کند، با انتخاب یک نخست‌وزیر طرفدار آلمان راه دوستی و اتحاد با آلمان را هموار‌تر ساخت.
متین دفتری سابقه منشی‌گری سفارت آلمان را داشت. روابط ایران و آلمان از آغاز زمامداری هیتلر در حال گسترش بود و بسیاری از پروژه‌های عمرانی و صنعتی در ایران به وسیله مهندسان و کار‌شناسان آلمانی اجرا می‌شد.
رضاشاه به علت بغضی که از انگلیسی‌ها و روس‌ها داشت، به آلمانی‌ها متمایل شده بود و بعد از انعقاد پیمان دوستی و اتحاد بین هیتلر و استالین و تقسیم لهستان بین آلمان و شوروی نیز، برای جلوگیری از سازش پنهان بین آن‌ها درباره ایران، بیشتر به آلمان نزدیک شد بنابراین دوران نخست وزیری متین دفتری هم بیشتر درگیر مسئله ارتباط با آلمان‌ها بوده است؛ مسئله‌ای که در نهایت نخست‌وزیری او در تحت شعاع خود قرار داد.
با روی کار آمدن رضاشاه در ایران او تلاش کرد سیاست گرایش به نیروی سوم را پیش بکشد؛ یعنی نه همکاری با انگلیس نه همکاری با شوروی به همین منظور او ارتباط با دیگر کشور‌های اروپایی را آغاز کرد و به سراغ آلمان رفت. از آنجایی که آلمان بعد از جنگ اول جهانی آسیب دیده بود و به دنبال احیای اقتصاد خود بود فرصت را غنیمت شمرد تا با ایران وارد مبادلات تجاری، اقتصادی و نظامی شود و از آنجایی که رضاشاه علاقه به الگوی توسعه‌ای آلمان داشت این کشور را الگوی خوبی برای رسیدن به رفاه اقتصادی و امنیت و ثبات سیاسی و وجهه بین المللی می‌دانست.
این رابطه در دو مقطع شکل گرفته ابتدا در جمهوری وایمار از سال ۱۹۲۵ تا سال ۱۹۳۳ و مقطع دوم در دوران زمامداری نازی‌ها و هیتلر بین سال‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۴۱ این رابطه انجام شد. این ارتباط در دوران هیتلر با همدلی بیشتر رضاشاه همراه شد.
احیای قدرت ارتش آلمان به عنوان مهمترین ستون آلمان نازی چیزی بودکه با استبداد رضاخانی توافق داشت. نظم و انضباط همراه با پرستش پیشوا و ایجاد رعب و وحشت در داخل کشور و سرکوب سفت و سخت روزنامه‌نگاران و ایجاد یک آلمان متحد نکاتی بود که رضاشاه را شیفته آلمان هیتلری کرده بود. اما مهمترین همراهی شاید تاکید دو حکومت بر نژاد آریایی بود که آن‌ها را به هم متصل می‌کرد.
با شروع جنگ جهانی دوم اوضاع روابط ایران و آلمان تغییر پیدا می‌کند. رضاشاه برای اینکه با انگلیس و شوروی درگیر نشود روابط با آلمان را محدود می‌کند و سعی می‌کند هواداری خود از آلمان‌ها را پنهان کند. اما بر کسی پوشیده نبود که نه تنها حکومت بلکه مردم ایران نیز تمایل به پیروزی آلمان در جنگ داشتند. این هم به آن دلیل بود که مردم ایران خسته از دخالت‌های انگلیس و روسیه بودند و تمایل داشتند با قدرت دیگری ایران وارد همکاری شود که آن آلمان بود. به همین منظور ایران اعلام بی‌طرفی با تمایل به آلمان اعلام کرد. اما با شروع درگیری بین آلمان و شوروی و نیاز به استفاده از ایران برای انتقال نیرو‌های متفقین به سرزمین‌های شوروی ایران مجبور شد سرزمین خود را در اختیار متفقین قرار دهد.
متین دفتری در این دوران حساس نخست‌وزیر ایران بود و او در ظاهر هوادار آلمان‌ها بود اما در پشت پرده برای منافع انگلیس اقدام می‌کرد. مهمترین اقدام او در راستای منافع انگلیس این بود که بدون اطلاع رضاشاه اجازه عبور کاملاً محرمانه به هواپیمای اکتشافی متفقین از فراز ایران را صادر کرد. این پرواز تحت پوشش باشگاه هواپیمایی کشوری و به نام هواپیما‌های این باشگاه به منظور رفتن به آذربایجان شوروی برای شناسایی و عکسبرداری تأسیسات نفتی باکو و تهیه مقدمات اجرای نقشه بمباران آن تأسیسات از طریق ایران صورت گرفت؛ اقدامی که در نهایت به نخست‌وزیری او پایان داد.
بعد از این اقدام، رضاشاه پهلوی که از این ماجرا اطلاع پیدا کرده بلافاصله قرارداد وام پنج میلیون پوندی را که با انگلیس منعقد کرده بود، لغو کرد. اما چند روزی طول کشید رضا شاه اقدامی را علیه متین دفتری انجام دهد. در تمام این مدت کارآگاهان شهربانی به انجام تحقیقات و جمع‌آوری اطلاعات در مورد این موضوع اشتغال داشتند و مرتباً نتایج حاصله توسط شهربانی به اطلاع رضاشاه می‌رسید تا اینکه در نهایت روز چهارم تیر ماه رضاشاه متین دفتری و علی‌اصغر حکمت وزیر کشور را به دفتر خود فرا می‌خواند. جزئیاتی از این جلسه در دسترس نیست، ولی آنطور که روایت شده گویا رضاشاه با فحش و ناسزا از آن‌ها استقبال می‌کند و بعد از جلسه ان‌ها را راهی زندان می‌کند به این ترتیب حضور متین دفتری در کابینه بیش از هشت ماه به طول نینجامید و او در شب چهارم تیرماه ۱۳۱۹ مغضوب رضاشاه شد و توسط سرپاس مختار به شهربانی برده شد و پس از یازده روز به بیرجند تبعید شد.
متین دفتری چندی در زندان و چندی در تبعید باقی ماند، سپس به منزل خود انتقال یافت و تحت نظر قرار گرفت اما شغل تدریس در دانشگاه را از دست نداد.
به گزارش رویداد۲۴ پس از اشغال ایران به دست متفقین و برکناری رضاشاه از مقام سلطنت در شهریور ۱۳۲۰ متین دفتری در کنار مصدق وارد سیاست شد و کاندیدای نمایندگی مجلس از تهران شد. اما قبل از انتخابات به جرم طرفداری از آلمان توسط متفقین دستگیر شد. او یک سال تحت نظر انگلیسی‌ها و یک سال تحت نظر روس‌ها بود و بعد از جنگ جهانی دوم آزاد شد.
بیشتر بخوانید: قوام السلطنه؛ جادوگر سیاست ایران +تصاویر
در زمان نخست‌وزیری احمد قوام السلطنه در سال ۱۳۲۴ او تلاش داشت که متین دفتری را به عنوان وزیر مشاور خود انتخاب کند اما با مخالفت فراکسیون حزب توده روبرو شد. سرانجام قوام ناچار شد هنگام معرفی وزیران به مجلس او را همراه نبرد و گفته شده متین دفتری از همین جا کینه قوام را به دل گرفت.
او در انتخابات مجلس چهاردهم بار دیگر برای نمایندگی مجلس چهاردهم کاندید شد، اما این بار دانشجویان دانشگاه تهران مخالفت گسترده‌ای عیله او راه‌اندازی کردند که در نهایت باعث شکست متین دفتری در این انتخابات شد.
در انتخابات دوره پانزدهم با وجودی که سرلشکر حاجعلی رزم‌آرا رئیس ستاد و ارتش و قوام‌السلطنه نخست‌وزیر و رهبر حزب دموکرات با انتخاب متین دفتری مخالف بودند، وی از حوزه مشکین‌شهر به نمایندگی انتخاب شد. اعتبارنامه وی در مجلس با مخالفت یکی از ۵۳ نفر که به وکالت انتخاب شده بود، روبرو شد، ولی سرانجام اعتبارنامه وی به تصویب رسید.
متین دفتری برای سقوط کردن دولت قوام از هیچ تلاشی دریغ نکرد و یکی از دلایل نزول اعتبار دولت قوام تلاش‌های او برای تضعیف کابینه قوام بود. پس از سوء قصد به شاه در بهمن ۱۳۲۷ که شاه با ترتیب جلسه‌ای با حضور حقوقدانان و رجال تصمیم داشت تا قانون اساسی را به نفع خود تغییر دهد، متین دفتری اعتراض کرد و گفت که اختیارات شاه در قانون اساسی زیاد است و باید تقلیل یابد نه اینکه زیاد شود که موجب عصبانیت شاه شد.
متین دفتری در زمان نخست‌وزیری رزم‌آرا، در انتخابات اولین دوره مجلس سنا سناتور دوم تهران شد و در مجلس از منتقدان اصلی رزم‌آرا بود. متین دفتری در دوران نخست‌وزیری مصدق، به واسطه نسبت خانوادگی، ناگزیر با دولت همکاری می‌کرد و آشکار و پنهان در کنار پدر زن خود قرار داشت.
وی پس از روی کار آمدن زاهدی در مقابل انتخاباتی که دولت وی برگزار کرده بود، ایستاد و در اعتراض از نامزدی سناتوری انصراف داد اما از طرف شاه سناتور انتصابی تهران شد و در دوره‌های دوم، سوم، چهارم و پنجم به عنوان سناتور انتصابی به مجلس سنا رفت.
در دوره نخست وزیری حسنعلی منصور نیز مخالفت‌هایی داشت، ولی از ۱۳۴۲ به بعد سکوت سیاسی اختیار کرد. به خصوص فعالیت‌های سیاسی فرزندش هدایت‌الله متین دفتری در تهران و فرزند دیگرش در لندن علیه رژیم شاه ادامه کار او را در سنا با مشکل مواجه می‌کرد.
احمد متین‌دفتری و اساسا سیاستمداران امثال او را نمی‌توان دارای اندیشه سیاسی خاصی تصور کرد. زیرا رفتار‌ها و تفکرات سیاسی آن‌ها در خدمات به قدرت و حاکمیت خلاصه شده است. احمد متین دفتری جوان‌ترین نخست‌وزیری بود که به این سمت منصوب شد. برای رسیدن به این سمت او تا آنجا که می‌توانست در خدمت حکومت رضا شاه بود. به عنوان مثال او حتی در خارج از ایران هم دست از این حمایت بر نمی‌داشت. از جمله، گزارش‌هایی راجع به مذاکراتش با مسئولین وزارت خارجه آلمان جهت جلوگیری از انتشار روزنامه پیکار در برلن و تعقیب و محاکمه عاملین انتشار این روزنامه که ظاهراً مطالبی ضد سلطنت می‌نوشته، موجود است.
از دیگر فعالیت‌های متین دفتری می‌توان به ایجاد سازمان پرورش افکار نام برد. این سازمان از مهمترین سازمان‌های فرهنگی متمرکز در دوره رضاشاه بود که متین دفتری بنیانگذار آن بود. اساسنامه این سازمان در جلسه ۱۲ دی ۱۳۱۷ به تصویب هیأت وزیران رسید. با تصویب این سازمان، روزنامه‌های وابسته به دربار با استقبال از این امر، تشکیل سازمان پرورش افکار را به مثابه آغاز نهضتی جدید در کشور قلمداد کردند.
هدف این سازمان یکسان‌سازی فرهنگی بود که موظف به هدایت نسل جوان‌تر به سوی خدمت به میهن بود. رژیم پهلوی این سازمان را به سرمشق از ماشین‌های تبلیغاتی ایتالیای فاشیست و آلمان نازی برای تفهیم آگاهی ملی و ایده‌آل‌های ناسیونالیستی به مردم از طریق مجله، جزوه، روزنامه، کتاب درسی، و برنامه‌های رادیویی، تشکیل داد.
احمد متین دفتری مانند تعدادی از دولتمردان در حکومت رضاشاه با سابقه قضایی به سمت‌های مهم در کشور دست یافت. او فعالیت‌های سیاسی‌اش را هم با ابتدا با مناصب قضایی آغاز کرده بود و توانست جایگاه سیاسی‌اش را ارتقا بخشد.