رویداد۲۴ فرزانه سهرابی که در ششمین روز از هفته جهانی مبارزه با مواد مخدر به موضوع «جهان، ایران و اعتیاد» پرداخته، موضوع اعتیاد، مواد مخدر و روان‌گردان‌ها را به عنوان یکی از اصلی‌ترین بحران‌های ایران و جهان عنوان کرد و گفت: آمار‌ها نشان از نرخ بالای مصرف انواع مواد در سراسر جهان دارد؛ به گونه‌ای که بر اساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۹، حدود ۳۵ میلیون نفر در سراسر جهان (یعنی پنج میلیون بیشتر از آن تعدادی که پیش از آن تخمین زده شده بود) از اختلالات مصرف مواد رنج می‌برند و نیاز به خدمات درمانی دارند.
وی معتقد است که در مجموع افزایش شدت وضعیت مصرف انواع مواد در ایران و جهان، تغییرات مداوم الگوی مصرف، ناکافی بودن میزان درمان برای افراد مبتلاء به اختلالات مصرف انواع مواد، عدم توجه کافی به پیشبرد برنامه‌های حوزه پیشگیری به ویژه برای کشور‌هایی که در مسیر تولید و ترانزیت مواد قرار دارند و کم‌رنگ بودن سهم مسئولیت و مشارکت اجتماعی در کمک به طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه و حتی درمان اعتیاد در ایران و جهان به جایی رسیده است که به راحتی می‌توان بحران اعتیاد و قاچاق مواد را به عنوان مهم‌ترین آسیب اجتماعی جوامع امروزی مطرح کرد.
شیوع بیشتر مصرف مواد شبه افیونی در برخی کشورها
به گفته معاون اجتماعی موسسه کادراس و بر اساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل، در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۷۱ میلیون نفر در جهان انواع مواد را مصرف می‌کردند و بر اساس بررسی دقیق می‌توان گفت که تعداد افرادی که مواد مصرف می‌کنند، هم اکنون ۳۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۰۹ است؛ اگرچه این افزایش تاحدودی به دلیل رشد ۱۰ درصدی جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال در سطح جهان است، اما به طور کلی بررسی روند‌های جهانی مصرف مواد حکایت از شیوع بیشتر مصرف مواد شبه افیونی در آفریقا، آسیا، آمریکای شمالی و افزایش پرشتاب مصرف کانابیس در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و آسیا در مقایسه با سال ۲۰۰۹ دارد.
بیش از ۵۳ میلیون نفر در جهان مواد شبه افیونی مصرف می‌کنند
بنابر اظهارات سهرابی، همچنین بررسی گزارش ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد نیز نشان می‌دهد که تعداد مصرف‌کنندگان مواد شبه افیونی در سطح جهان ۵۳.۴ میلیون نفر است (یعنی ۵۶ درصد بیشتر از تخمین‌های قبل). همچنین دو سوم از ۵۸۵ هزار مورد مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر در سال ۲۰۱۷ به دلیل مصرف مواد شبه افیونی بوده است. در جهان ۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷ مواد مخدر تزریق کرده‌اند که از این تعداد ۱.۴۱ میلیون نفر مبتلا به ویروس اچ آی وی و ۵.۶ میلیون نفر مبتلا به هپاتیت سی هستند.
کانابیس؛ بیشترین ماده مصرفی در جهان
سهرابی در ادامه درباره بیشترین مواد مصرفی در سطح جهانی نیز تاکید کرد: بیشترین ماده مصرفی در سطح جهان کانابیس با ۱۸۸ میلیون مصرف‌کننده است و مواد مخدر و شبه افیون با ۵۳ میلیون مصرف‌کننده در رده دوم مصرف جهانی قرار دارد، در این میان آمفتامین‌ها و مواد محرک با ۲۹ میلیون نفر، اکستازی با ۲۱ میلیون نفر و کوکائین با ۱۸ میلیون نفر به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
حدود سه میلیون مصرف‌کننده مستمر مواد در کشور وجود دارد
این استاد دانشگاه در ادامه به بررسی انواع مواد مصرفی در ایران پرداخت و با بیان اینکه در ایران بررسی روند مصرف انواع مواد نشان از افزایش شیوع مصرف دارد، گفت: بر اساس آمار‌ها حدود سه میلیون نفر مصرف‌کننده مستمر مواد در کشور وجود دارد که حدود ۱۰ درصد از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین ۵۰ درصد معتادان تریاک و شیره، ۱۲ درصد گل و ۹ درصد شیشه مصرف می‌کنند.
معاون اجتماعی موسسه کادراس ضمن ابراز نگرانی از اینکه رشد اعتیاد در کشور سه برابر رشد جمعیت است، تصریح کرد: به عبارتی رشد اعتیاد در کشور سالانه حدود هشت درصد بوده در حالی که جمعیت کشور در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۲ درصد رشد داشته است؛ در نتیجه به نظر می‌رسد تعداد معتادان، سالانه بیش از سه درصد رشد دارد.
وی با اشاره به اینکه با توجه به روند در حال رشد اعتیاد میان زنان با افزایش رشد گرایش به اعتیاد در کشور در سال‌های آتی روبرو خواهیم شد، گفت: آمار‌ها نشان می‌دهند بین پنج تا هفت میلیون نفر در کشور تجربه حداقل یک بار مصرف مواد را داشته‌اند. همچنین زنگ خطری میان دانش‌آموزان و نوجوانان وجود دارد که با توجه به افزایش مصرف مواد صنعتی و گروه آمفتامین‌ها که تبلیغات وسیعی مبنی بر اعتیادآور نبودن آنها می‌شود، تعداد مصرف‌کنندگان تفننی به ویژه میان نوجوانان و جوانان را در حال افزایش نشان می‌دهد.
تغییرات مداوم الگوی مصرف هشداری برای جامعه جهانی و ایران
معاون اجتماعی موسسه کادراس با اشاره به آمار‌ها و تحلیل‌های موجود، برای جامعه جهانی و ایرانی اظهار کرد: تغییرات عمده‌ای در الگوی مصرف انواع مواد به ویژه در دو دهه اخیر در حال وقوع است؛ روند تغییر الگوی مصرف حاکی از آن است که الگوی مواد مصرفی در سطح جهان از مواد سنتی مانند تریاک و مشتقات آن هروئین و حتی موادی مانند کوکائین که در آمریکای شمالی و اروپا پرطرفدار است به مواد صنعتی و نوظهوری مانند خانواده آمفتامین‌ها و انواع کانابیس‌ها تغییر کرده است.
سهرابی با اشاره به اینکه شواهد تجربی در سراسر جهان و ایران نشان‌دهنده کاهش سن مصرف انواع مواد و تغییر الگوی مصرف مواد به ویژه در گروه سنی جوانان است، گفت: همچنین الگوی مصرف مواد میان گروه‌های سنی جوان، از کشوری به کشور دیگر و با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی هر یک از کشورها متفاوت است. از یک سو، مصرف تفریحی مواد باعث افزایش هیجانات روحی و تجربه‌های جدید می‌شود؛ از سوی دیگر جوانانی که در شرایط زندگی دشواری قرار دارند، اغلب تلاش دارند با مصرف مخدر‌ها بر وضعیت سخت زندگی خود غلبه کنند. به عنوان مثال، مواد‌هایی مانند اکستازی، کوکائین، مت‌آمفتامین و ال‌اس‌دی که در کلوپ‌های شبانه مصرف می‌شوند، معمولا در بین جوانانی شایع است که در کشوری با درآمد بالا زندگی می‌کنند. معمولاً مصرف این مواد به صورت مخفیانه و انفرادی صورت می‌گیرد. شواهد به دست آمده در کشور‌های غربی نشان می‌دهد، دسترسی آسان به ماری‌جوانا و تصوری که در خصوص کم‌خطر بودن این ماده وجود دارد، سبب شده که ماری‌جوانا به معمولی‌ترین ماده در دسترس میان کسانی که از نوجوانی خود به مصرف مواد روی آورده‌اند، تبدیل شود.
بیشتر بخوانید:
کاهش بودجه بهزیستی در بخش درمان اعتیاد
بالاترین شیوع مصرف مواد؛ ۱۸ تا ۲۵ سال
این پژوهشگر کاهش سن اعتیاد را نیز از عوامل مهم تغییرات الگوی مصرف انواع مواد دانست و گفت: تحقیقات نشان می‌دهد، میزان و گستره مصرف مواد میان بزرگسالان، کمتر از افراد جوان است؛ داده‌ها حاکی از آن است که بالاترین شیوع مصرف مواد میان سنین ۱۸ تا ۲۵ سال است، این وضعیت در بسیاری از کشور‌های جهان و در ارتباط با انواع مواد مشاهده شده است. همچنین مصرف روان‌گردان‌هایی که به تازگی وارد بازار شده‌اند یا در ارتباط با سبک خاصی از زندگی است، میان جوانان در مقایسه با بزرگسالان سیار بالاتر است. به عنوان مثال مصرف اکستازی به ندرت توسط افراد مسن و کهنسال گزارش شده، در حالی‌که میان جمعیت جوان شیوع بسیار بالایی دارد.
وی ادامه داد: داده‌های مربوط به ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا، نروژ و ترکیه نیز نشان می‌دهد که مصرف آمفتامین و اکستازی در این کشورها، میان سنین زیر ۳۵ سال، دو تا سه برابر بیشتر از افراد مسن است. در واقع مصرف اکستازی برای گروه‌های سنی ۱۵ تا ۲۴ سال، تا ۲۰ برابر بیشتر از گروه سنی افراد ۴۵ تا ۵۴ سال است. در مقابل مصرف کوکائین در اروپا، برای جمعیت سنی ۱۵ تا ۲۴ سال و نیز جمعیت سنی ۴۵ تا ۵۴ سال تقریباً برابر است، اما مصرف ماری‌جوانا در میان جوانان زیر ۳۵ سال به مراتب بیشتر است. علاوه بر تفاوت‌های تاریخی در سطح مصرف مخدر‌ها در جمعیت جوان کشور‌های اروپایی، این موضوع می‌تواند منعکس‌کننده تفاوت سنی در شروع به مصرف این مخدر‌ها باشد.
زنان اعتیادشان را با شیشه و هرویین شروع می‌کنند
معاون اجتماعی موسسه کادراس تاکید کرد: یافته‌ها نشان می‌دهند که الگوی مصرف مواد میان زنان نیز دگرگون شده است؛ نکته بسیار مهم در سال‌های اخیر در مورد اعتیاد زنان، تغییر الگوی مصرف میان زنان مصرف‌کننده مواد است. تحقیقات نشان می‌دهد، مردانی که به مواد مخدر روی می‌آورند، اول از سیگار، قلیان، حشیش و مواد مخدر سبک شروع می‌کنند و بعد به مصرف شیشه و کراک و مواد مخدر خطرناک می‌پردازند؛ اما این امر در زنان متفاوت است. شروع اعتیاد در زنان با ماده خطرناکی مثل شیشه و هرویین است و این نوع الگوی مصرف میان آنان بسیار خطرناک است.
پیشگیری، استراتژی مغفول میان رویکرد‌های کنترل مواد
سهرابی در ادامه این گفتگو به برنامه‌های مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی اشاره کرد و با بیان اینکه امروزه بخش مهمی از برنامه‌های مبارزه با مواد و اعتیاد در سطح جهان و مخصوصاً میان کشور‌های موفق در کنترل اعتیاد، بهره‌مندی از استراتژی پیشگیری است، گفت: در مقطعی پیشگیری از مصرف مواد به چاپ جزوه‌های تشریحی برای هشدار دادن به جوانان در خصوص خطرات مصرف مواد محدود می‌شد، اما نتیجه کاربست برنامه‌های پیشگیرانه در بسیاری از کشورها، اینک با وضعیت متفاوتی نشان از آن دارد که بهره‌گیری از استراتژی پیشگیری مبتنی بر مستندات علمی در رابطه با خانواده، مدارس و به طور کلی جوامع می‌تواند تضمین کننده سلامت روان و جسم کودکان و نوجوانان به ویژه میان حاشیه‌نشینان و افراد در معرض اعتیاد باشد.
برنامه‌های پیشگیرانه از اعتیاد؛ چطور و چگونه؟
وی ادامه داد:، اما این استاندارد‌ها و برنامه‌های پیشگیرانه از اعتیاد باید چطور طراحی شوند تا اثربخش باشند؛ به نظر می‌رسد بهتر است تدوین برنامه‌هایی در حوزه کاهش و کنترل اعتیاد در کشور با محوریت رویکرد پیشگیری معطوف به آموزش مهارت‌های مربوط به والدین و فرزندپروری، بهبود محیط آموزشی، افزایش مهارت‌های زندگی و نفوذ اجتماعی و محوریت قرارگیری برنامه‌های اجتماع محور مانند اولویت آموزش و گسترش برنامه‌ها در چاچوب کارزار‌های رسانهای و اماکن و سایر فعالیت‌های تفریحی باشد.
بنابر اظهارات این استاد دانشگاه، مداخلات مربوط به برنامه‌های پیشگیرانه از اعتیاد کمک می‌کند تا آگاهانه رفتار و تصمیم‌گیری شود. برنامه‌هایی که با هدف بهبود محیط آموزشی تدوین می‌شود باید در جهتی باشد که توانایی مدیریتی مدیران را تقویت کرده و از کودکان در جهت اجتماعی کردن نقش خود به عنوان یک دانش‌آموز حمایت کند و به طور همزمان رفتار‌های تهاجمی و مخرب دانش‌آموزان و نوجوانان را کنترل کند.
معاون اجتماعی موسسه کادراس افزود: همچنین در خلال برنامه‌های پیشگیری مهارت پایه، آموزگاران دوره دیده، دانش‌آموزان را در فعالیت‌های تعاملی درگیر می‌سازند تا به آنها فرصتی برای فراگیری و تمرین طیفی از مهارت‌های اجتماعی و فردی بدهند. تمرکز این برنامه‌ها باید بر تقویت توانایی امتناع همسالان در ارتباط با مواد مخدر باشد و به جوانان اجازه دهد تا با فشار‌های اجتماعی در جهت مصرف انواع مواد مقابله کنند. به نظر می‌رسد برنامه‌ای می‌تواند مناسب و کارآمد باشد که فرصت و موقعیتی برای بحث درباره هنجار‌های مختلف اجتماعی، نگرش‌ها و انتظارات منفی و مثبت در مورد مصرف مواد متناسب با سن و ویژگی‌های جنسیتی افراد فراهم کند.
شیوع بیماری‌های عفونی میان معتادان تزریقی
سهرابی در ادامه به دو رویکرد حوزه مبارزه با مواد مخدر یعنی پیشگیری و درمان اشاره کرد و افزود: پیشگیری و درمان همچنان در بسیاری از نقاط دنیا در دسترس نیست، به طوری که در هر سال تنها یک نفر از هفت نفر مبتلا به اختلالات مصرف مواد به درمان دسترسی دارد، به خصوص در زندان‌ها، این امر چشمگیرتر است. گزارش ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد، تحلیلی عمیق از مصرف مواد و عواقب شدید آن بر سلامت در محیط زندان ارائه داده که نشان می‌دهد شیوع بیماری‌های عفونی همچون اچ آی وی، هپاتیت سی و سل و همچنین خطرات مربوط به آنها، به طور نسبی در زندان‌ها، به خصوص میان کسانی که مواد تزریق می‌کنند، در مقایسه با جمعیت کل بیشتر است.
وی گفت: در گزارش مذکور، برای سال ۲۰۱۷ در ۵۶ کشور حداقل یک زندان درمان جایگزین مواد شبه افیونی را ارائه کرده‌اند، گزارش ۴۶ کشور حاکی از آن است که امکان ارائه چنین درمانی در زندان وجود ندارند. برنامه‌های کاهش آسیب مانند ارائه سوزن و سرنگ در زندان بسیار به ندرت در دسترس است و تنها ۱۱ کشور دسترسی به سوزن و سرنگ را حداقل در یک زندان گزارش داده‌اند، اما فقدان چنین برنامه‌هایی در ۸۳ کشور تأیید شده است.
معاون اجتماعی موسسه کادراس با اشاره به وضعیت حوزه درمان در ایران با بیان اینکه در ایران بر اساس پروتکل‌های درمانی اعتیاد در کشور، می‌توان محدودیت‌هایی را در عرصه نظر و عمل در حوزه درمان اعتیاد مشاهده کرد، گفت: تعداد کم مراکز به ویژه مراکز ترک اعتیاد بانوان دسترسی افراد دارای اختلالات مصرف مواد را بسیار دشوار و ممکن است بسیاری از افراد برای درمان به ویژه در مراکز دولتی در انتظار بمانند.
این پژوهشگر معتقد است که درمان اعتیاد در کشور ما کمتر روی حوزه کاهش آسیب تمرکز دارد و در واقع درمان به معنای این است که فرد معتاد یا باید سالم باشد و یا مصرف‌کننده و تنها در این دو طیف قرار دارد؛ در حالی که اثربخشی به‌کارگیری حوزه کاهش آسیب امروزه در بسیاری از کشورها به اثبات رسیده است. در ایران درمان اعتیاد بیشتر بر روی درمان جسمی و فیزیکی آن استوار است؛ بدین معنا که فرد معتاد زمانی که وابستگی جسمی خود را به مصرف مواد پایان دهد، درمان برای او انجام شده است. در حالی که درمان اعتیاد به گونه‌ای که درصد عود آن را پایین آورد، نیاز به رفتار و تفکر اعتیادآوری دارد که در ذهن فرد معتاد جای گرفته است و برای درمان و کنترل اعتیاد در این مدل نیاز به درمان‌های غیردارویی و مشاوره‌ای است.
سهرابی افزود: پروسه درمان زمانی کامل می‌شود که پس از ترک پیگیری‌ها و مشاوره‌های لازم انجام شود و در واقع درصد عود اعتیاد کاهش یابد. به طور کلی در سطح جهان و همچنین ایران دسترسی زنان به درمان، هم از منظر تعداد مراکز درمانی و ترک اعتیاد و هم از پذیرش اجتماعی و کمک و همراهی خانواده و جامعه پایین‌تر از مردان است.