رویداد۲۴ مهرماه سال گذشته، بعد از ۱۳ سال بلاتکلیفی، نمایندگان مجلس دهم لایحه‌ای را به تصویب رساندند به نام «اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی». لایحه‌ای که بعد از چندین بار رفت و آمد بین مجلس و شورای نگهبان، بالاخره تصویب شد و حسن روحانی ۱۵ همان مهرماه پارسال آن را به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرد.
اما داستان به همین سادگی‌ها نبود؛ دستگاه‌های اجرایی منتظر ابلاغ آیین‌نامه‌ای اجرایی بودند که باید به دست لعیا جنیدی، معاون حقوقی رییس جمهوری تدوین می‌شد. این آیین‌نامه اوایل خرداد ۱۳۹۹یعنی ۹ ماه پس از ابلاغ رئیس‌جمهوری نهایی شد و حالا ۶ ماه از ابلاغ آن گذشته، اما از صدور شناسنامه خبری نیست که نیست.
فرزندان این زنان از همان خرداد تا همین امروز بار‌ها برای طی کردن روند گرفتن شناسنامه مراجعه کرده‌اند، اما همچنان در سایه زندگی می‌کنند؛ «ما در حاشیه و در سایه بزرگ شدیم. واقعا دیگر خسته شدیم. در ۴۰ سالگی دیگر شناسنامه به چه درد ما می‌خورد؟ ما چه گناهی کردیم؟ مگر ما می‌خواستیم اینطوری به دنیا بیاییم؟!»
درحالیکه همچنان این فرزندان در مراحل ثبت نام و استعلامند و همچنان از بسیاری از حقوق شهرونی محروم، ابوترابی، سخنگوی سازمان ثبت احوال در گفتگو با خبرآنلاین، قول همکاری داده و می‌گوید به زودی روند صدور شناسنامه‌ها شروع می‌شود.
تا کی باید منتظر بمانیم؟
آنطور که در قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی آمده، پاسخ به استعلام امنیتی باید حداکثر ظرف مدت ۳ ماه انجام شود و نیروی انتظامی نیز مکلف است نسبت به صدور پروانه اقامت برای پدر غیرایرانی در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) اقدام کند. اما تکلیف این فرزندان بعد از گذشت سه ماه هم معلوم نیست.
احمد یکی از فرزندانی است که مادری ایرانی و پدری افغانستانی دارد. او در گفتگو با خبرآنلاین می‌گوید برای گرفتن شناسنامه مراحل انگشت‌نگاری را در ناجا انجام داده است؛ «مراحل انگشت‌نگاری را در ناجا انجام دادیم. بعد آن‌ها دو نامه دادند که یکی برای استعلام از بیمارستان و یکی برای کلانتری محل بود. بعد می‌آیند و تحقیقات محلی را انجام می‌دهند.»
علی که در مشهد زندگی می‌کند، به خبرآنلاین می‌گوید که برای گرفتن شناسنامه از طریق سایت ثبت‌نام کرده است؛ «من ابتدا در سایت نوبت‌دهی ثبت نام کردم و بعد از یک ماه هفته پیش نوبت دادند و در اداره پست تشکیل پرونده دادم. از من شماره تماس گرفتند و قرار است برای ادامه روند خبرمان کنند.»
مریم، یکی از مادرانی است که همسر افغانستانی دارد. او در گفتگو با خبرآنلاین، نه تنها از روند اعطای شناسنامه به فرزندان زیر ۱۸ سالش گلایه دارد که روال ازدواج زنی ایرانی با مردی خارجی را هم سخت می‌داند؛ «شما در نظر بگیرید که در قانون مدنی ماده ۱۰۶۰، نوشته که ازدواج زن ایرانی با فرد خارجی اگر هیچ منع قانونی هم نداشته باشد منوط به اجازه مخصوص دولت است. روال اداری‌اش اینقدر سخت است که ۸ سال طول کشید تا ازدواج من و همسرم ثبت شود. حالا بماند که اگر بدون اجازه دولت ازدواج کرده باشی، یک سال تا سه سال حبس دارد.»
رضا هم از فرزندانی است که چندین سال است برای گرفتن شناسنامه تلاش می‌کند؛ «آیین‌نامه جدید هم مشکلات خودش را دارد. مطابق ماده ۲۲ درخواست‌هایی که قبل از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این آیین‌نامه ثبت شده‌اند، برای اعلام تابعیت فرزندان موضوع قانون ارائه‌شده، پس از رفع نقص احتمالی و انطباق با شرایط این آیین‌نامه رسیدگی می‌شوند؛ اما در قانون جدید مراحل تغییر کرده و هیچ‌کس پاسخ‌گو نیست. نهاد‌ها عوض شدند و هر اداره برای خودش حکم اجرا می‌کند. چرا باید کسی که چندین سال دوندگی کرده از اول باید اقدام کند؟ قبلا اجراکننده وزارت امور خارجه بود که دیگر هیچ اقدامی انجام نمی‌دهد و کار کلا به استانداری واگذار شده است. هزاران پرونده از قبل مانده است و نمی‌دانم بالاخره چه زمانی به ما شناسنامه می‌دهند.»
زهرا هم از مشکلات سال‌ها در حاشیه زندگی کردن می‌گوید: «پدرم مهاجر افغانی بود و هیچ مدرک شناسایی نداشت. سال ۶۷ با مادرم که ایرانی است عقد شرعی کرد. حاصل این ازدواج غیرقانونی چهار فرزند است. از همان بدو تولد مشکلات روز به روز بیشتر شد. چون مادرم هرجا برای ما می‌رفت که مدرکی چیزی درست کند نشد. ما چهار فرزند بزرگ شدیم نه مدرسه‌ای رفتیم نه درسی خواندیم نه حقوقی داشتیم. حتی یک حساب بانکی یا یارانه و حتی سیم کارت هم نداریم. انگار وجود خارجی نداشتیم. سال ۹۱ بود که خودم شروع کردم بروم دنبال حداقل هویت یا افغانی یا ایرانی. تا سال ۹۶ کلی دوندگی کردم. باید اول ثابت و زوجیت پدر و مادرم را اثبات می‌کردم. بعدش گفتند باید ثابت شود که فرزندان این ازدواج هستید. به هر بدبختی که بود انجام دادم بعداز کلی دوندگی به ما برگه سبز اتباع دادند که سه ماه به سه ماه باید تمدید می‌کردی که آن هم پول می‌خواست. گذشت تا اینکه هر چند وقت برای خواهرانم خواستگار می‌آمد تا متوجه نداشتن شناسنامه می‌شدند به هر بهانه فرار می‌کردند.
خواهرانم خیلی ضربه خوردند و الان هم یکی از آن‌ها هفته‌ای یک بار پیش روان پزشک می‌رود. سال ۹۸ گفتند قانون جدیدی آمده و خیلی خوشحال شدیم، اما الان بعد از کلی مسیر که قانون اجرایی شده باز هم شامل حال ما نمی‌شود. چون گواهی تولد می‌خواهد، ازداوج رسمی پدر و مادر و مدرک اقامتی پدر می‌خواهد. اگر بخواهیم این‌ها را هم درست کنیم شاید تا ۳ سال دیگر طول بکشد. واقعا دیگر خسته شدیم. در ۴۰ سالگی دیگر شناسنامه به چه درد ما می‌خورد؟ ما چه گناهی کردیم؟ مگر ما می‌خواستیم اینطوری به دنیا بیاییم؟»
بیشتر بخوانید: آسیب زنانه در مناطق محروم، سلامت زنان در خطر فقر
چرا شناسنامه‌ها صادر نمی‌شوند؟
احمد میدری، معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در کارگاه تعاملی سیاستگذاری برای بهبود وضعیت کودکان که به صورت ویدئوکنفرانس برای اصحاب رسانه برگزار شد، علت صادر نشدن شناسنامه‌ها را، برخورد‌های سلیقه‌ای کارمندان دولت، منافع فردی و رویه‌های اداری دانسته است؛ «بسیاری از کارمندان دولت حتی با تصویب این قانون، ازدواج زن ایرانی را با مردی که تبعیت غیرایرانی داشته باشد نادرست می‌دانند؛ حالا هر ملیتی که داشته باشد. شاید برای خیلی عجیب باشد که عده‌ای به لحاظ فرهنگی این امر قبول ندارند. اگر یک زن ایرانی مراجعه کرد، کارمند باید به فرزندش طبق قانون شناسنامه بدهد، اما احساسش این است که آیین نامه خوب نوشته نشده و باعث تنزل منزلت زن ایرانی می‌شود. این یک عامل فرهنگی است که نه تنها در سطح کارمندان جزء بلکه در سطح برخی مدیران هم وجود دارد و این تلقی فرهنگی باعث می‌شود با عدم اجرا در سطوح اجرایی مواجه شویم. به نظر می‌رسد برخی رویه‌های اداری وقتی شکل می‌گیرند به سختی قابل تغییرند. ادارات کلی در وزارت کشور و وزارت خارجه برای صدور تابعیت هست و افراد یا به علت تعلق خاطر سازمانی و فرهنگی اجازه نمی‌دهند رویه جدید حاکم شده و رویه‌های قبلی اصلاح شوند. در حالت خوشبینانه منافع سازمانی و در حالت بدبینانه منافع فردی است که اجازه نمی‌دهد یک قانون اجرا شود.»
گلایه از روند کند ثبت‌نام و مصاحبه
انجمن «دیاران» از سال ۹۶ تغییر نگرش نسبت به مهاجران در جامعه ایران و مطالعه آسیب‌شناختی قوانین مربوط به مهاجران در ایران را به عنوان ماموریت خود مطرح کرده است. پیمان حقیقت‌طلب، مدیر پژوهش‌های این انجمن است. او که طی این سال‌ها به موضوع فرزندان بی‌هویت پرداخته به خبرآنلاین می‌گوید روند امیدوارکننده است، اما خیلی کند پیش می‌رود؛ «اوایل خرداد ماه بود که آیین نامه در هیئت وزیران تصویب شد و هفته دوم خرداد هم معاون اول به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرد. ولی به صورت رسمی تا همین چند هفته پیش اجرای آیین نامه شروع شد. قبل از این در اوایل تیر ماه استان‌های اصفهان و خراسان رضوی اقدام به راه‌اندازی سایت برای پیش ثبت نام متقاضیان کرده و تعدادی را هم پیش ثبت‌نام کرده بودند. بعد از این دو استان هم قم و چند تا استان دیگه مثل فارس پیش ثبت نام را در همان تیر ماه شروع کردند.»
او ادامه می‌دهد: «اما استان‌های تهران و سیستان و بلوچستان که طبق برآورد‌ها بیشترین تعداد مادر ایرانی‌ها را دارند تا همین هفته پیش هیچ اقدامی انجام نداده بودند. چند هفته پیش سایتی راه‌اندازی شد برای پیش ثبت نام از متقاضیان که اساس نوبت‌دهی برای دریافت مدارک است. البته در این زمینه خراسان رضوی کمی جلوتر حرکت و از ۱۱ مرداد شروع به دریافت مدارک هم کرده است. اما استان‌هایی مثل تهران و سیستان فقط شروع به پیش ثبت‌نام کردند و معلوم نیست چه تاریخی شروع به دریافت مدارک و شروع فرآیند می‌کنند. در استانی مثل فارس هم به متقاضیان برای مهر و آبان امسال نوبت دادند تا به استانداری بروند و مدارک رو تحویل بدهند و تازه پرونده تشکیل شود. روند خیلی کند پیش می‌رود.»
حقیقت طلب می‌گوید بزرگ‌ترین مشکل برای کسانی است که قبلا بر اساس قانون قبلی در وزارت امور خارجه پرونده داشتند و در حال دریافت شناسنامه بودند؛ «کسانی که ۴-۵ سال پیش اقدام کرده بودند و بعد از کش و قوس‌های فراوان و ترک تابعیت به مرحله دریافت شناسنامه رسیده بودند. اما یک مرتبه گفتند که بر اساس آیین نامه دیگر وزارت امور خارجه مجری نیست و پرونده‌هایشان متوقف شده. آن‌ها ۴ تا ۵ سال برای دریافت شناسنامه دوندگی کردند، ولی حالا اصلا مشخص نیست که باز چه مدت دیگری باید برای دریافت شناسنامه دوندگی کنند. چون باید دوباره پرونده تشکیل بدهند و تاریخ تشکیل پرونده هم در اکثر نقاط هنوز مشخص نشده است.»
او ادامه می‌دهد: «شرطی هم در آیین‌نامه پیشنهادی معاونت حقوقی نبود، ولی در هیئت وزیران به آیین نامه اضافه شد مبنی بر این که به کسی شناسنامه داده می‌شود که در بدو تولد مادرش ایرانی بوده باشد. با این شرط نسل دومی و سومی‌های بی‌شناسنامه عملا از امکان دریافت شناسنامه محروم شده‌اند. کسانی هستند که مادرشان ایرانی بوده و پدرشان خارجی و نتوانستند طی سالیان گذشته شناسنامه بگیرند. دوباره با یک مرد خارجی ازدواج کردند وبچه‌دار شدند. خودشان شاید شناسنامه بگیرند، اما بچه‌هایشان به دلیل شرط ایرانی بودن مادر در بدو تولد نمی‌توانند شناسنامه بگیرند.»
حقیقت طلب می‌گوید سر جریان متوقف شدن پرونده قدیمی‌ها گویا مشکل از سمت ثبت احوال بوده؛ «آخرین خبری که دارم این است که در تهران و بعضی از شهرستان‌ها چند نفر وارد مرحله مصاحبه‌های امنیتی شدند، اما سیستان و بلوچستان که بیشترین تعداد این موارد را دارد هنوز اتفاق خاصی نیفتاده است.»
دادن شناسنامه هیچ ربطی به داشتن اقامت ندارد
سیف‌الله ابوترابی، سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور با بیان اینکه هم مجلس و هم دولت کار خوبی در این زمینه انجام دادند به خبرآنلاین می‌گوید که به زودی روند صدور شناسنامه‌ها شروع می‌شود؛ «در آیین‌نامه ابلاغی دولتی متولی این امر ما نیستیم بلکه استانداری‌ها هستند. استانداری‌ها پرونده‌ها را تشکیل می‌دهند و بررسی هویت افراد هم به عهده وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه صورت می‌گیرد. زمانی که زن ایرانی برای فرزند زیر ۱۸ سالش درخواست تابعیت می‌کند از ما استعلام می‌کنند و ما هویت مادر را تایید می‌کنیم. بطوریکه استانداری از ما استعلام می‌کند که این مادر خودش شناسنامه دارد یا نه. بعد نتیجه به وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه اعلام می‌شود. نهایتا بعد از تایید این دو نهاد، نتیجه به ما اعلام می‌شود. برای این روال سه ماه زمان گذاشته شده است و این دو نهاد مکلفند که در این زمان نتیجه را اعلام کنند.»
ابوترابی با بیان اینکه فرزندانی که مادر ایرانی و پدرخارجی دارند و در خارج کشورهستند هم به کنسولگری‌ها مراجعه می‌کنند وهمان فرایند را طی می‌کنند، می‌گوید: «اما با این تفاوت که در خارج از کشور بحث استعلام از وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه مطرح نیست. سفارت‌ها کار‌ها را انجام می‌دهند و به ما اعلام می‌کنند. وقتی به ما نتیجه استعلام‌ها اعلام شود ما ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت جواب را می‌دهیم.»
او ادامه می‌دهد: «دادن شناسنامه هیچ ربطی به داشتن اقامت ندارد. حتی وقتی که فرزند شناسنامه بگیرد، پدر از این طریق می‌تواند درخواست اقامت هم بکند. اگر کسی گواهی ولادت داشته باشد مراحل کار برایشان انجام می‌شود. حتی عقد شرعی با عقد رسمی هم تفاوتی ندارد. احراز صورت می‌گیرد و صیغه‌نامه کافی است. این قانون اصلا با پدر کاری ندارند.»