رویداد۲۴ امیرحسین احمدی | یک سال از ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی به عنوان گنجینه طبیعی بازمانده از دوره سوم یخبندان می‌گذرد. با این‌حال پس از یک‌سال هوس خروج دوباره این گنجینه جهانی، مصرف منابع آن و تکه‌پاره‌کردنش در چشمان سوداگر را حریص‌تر کرده است. «احداث تلهکابین» عبارت دوکلمه‌ای که این روزها حکایت هوس دست‌اندازی بر میراث طبیعی و تاریخی جهان را پررنگ‌تر کرده است.
دیروز جانشین معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها در گفت‌وگویی با ایسنا از این گفته بود که با وجود اینکه بخشی از جنگل‌های هیرکانی بیش از یک سال است که ثبت جهانی شده اما همچنان پیگیری‌ها برای نصب تلهکابین در منطقه ثبت جهانی شده ادامه دارد. در صورت بروز این اتفاق ممکن است این جنگل‌ها از فهرست جهانی یونسکو خارج شود.
یک‌سال از می‌گذرد از این که ۳۱۰ هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی ثبت جهانی شد. بررسی کارشناسان نشان داده که این جنگل‌ها قدمتی بیش از ۴۰ میلیون سال دارند و یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان از نظر پوشش گیاهی و جانوری هستند که پس از ثبت جهانی توسط یونسکو به‌عنوان میراث بشر شناخته شده‌اند.
مینا استقامت، مدیرعامل مرکز حفظ و توسعه زیست بوم‌های پایدار (ZIPAK) ، از قصه ثبت جنگل‌های هیرکانی می‌گوید. از آن روزهایی که یونسکو پیشنهاد ثبت جهانی این میراث را داده بود اما در ایران کسی برای آن تره هم خرد نمی‌کرد. «۹۹ درصد مساحت جنگل‌های هیرکانی در ایران است و یک درصد باقیمانده در جمهوری آذربایجان که در آنجا به عنوان «پارک ملی هیرکانی» شناخته می‌شود.
آذربایجان بیش از یک دهه است که می‌خواهد این منطقه را ثبت جهانی کند اما یونسکو خود مخالفت کرد که عادلانه نیست که با سهم عمده ایران در مساحت این جنگل‌ها، هیرکانی به نام جمهوری آذربایجان ثبت جهانی شود. یونسکو اصرار داشت که هیرکانی برای ایران ثبت شود و پیشنهاد هم داد اما در کشور ما این مسئله اولویت نبود».
عاقبت آلمانی‌ها پیش‌قدم شدند.«بنیاد محیطزیست سوخو آلمان با حمایت وزارت محیطزیست این کشور این پیشنهاد را به ایران داد. در واقع پول آورد و به مسئولان محیط زیست کشور ما گفتند که جنگل‌های هیرکانی منحصر به فرد هستند. حمایت مالی و کارشناسی را تضمین کردند تا هیرکانی به سمت ثبت جهانی برود».
هیاتی از دانشگاه تربیت‌مدرس با حمایت سازمان محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت از ایران دست به‌کار شد.« دو سال طول کشید که جنگل‌های هیرکانی ثبت جهانی شد».
این گونه بود که پس از ثبت جهانی ۳۱۰ هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی، حفاظت از آن با استفاده از کمک‌های بین‌المللی و حتی اعتبارات داخلی بیشتر شد اما پس از ثبت، زمزمه‌های نصب تلهکابین در این مناطق به گوش رسید. زمزمه‌ای که حکایت از هوس ناتمام و روزافزون مصرف جنگل‌های ایران داشت.
موضوع نصب تلهکابین در جنگل‌های هیرکانی به تازگی مطرح نشده بود و از مدت‌ها پیش شهرداری علی‌آباد کتول، پیگیر نصب آن در پارک جنگلی کبودوال است.
اما پس از ثبت جهانی این قسمت از جنگل‌های هیرکانی کارشناسان بسیاری هشدار دادند که آثار محیط زیستی نصب تلهکابین به کنار؛ اجرای این پروژه، این جنگل‌ها را از لیست یونسکو خارج می‌کند.
روزهایی هراس‌افزا که الهه موسوی، روزنامه‌نگار و فعال محیطزیست، این‌طور از آن یاد می‌کند: « وقتی بحث ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی مطرح شد، مخالفان تلهکابین مدعی شدند که تنها بخشی از تلهکابین در محدوده ثبت جهانی قرار می‌گیرند. با این حال متقاضیان تلهکابین مدعی شدند که فقط چند پایه از تلهکابین در محدوده ثبت شده است ولی وقتی نقشه‌هایی را که خود یونسکو تهیه کرده بود دیدیم که میزان زیادی از مساحت بخش‌های ثبت‌شده در مسیر تلهکابین است».
به گفته موسوی مدافعان طرح تلهکابین قانون را دور زدند: «اطلاعات درستی ندادند. در نهایت خبر رسید که تلهکابین در متراکم‌ترین نقاط جنگل است و علاوه بر این از جایی می‌گذرد که یک ذخیره‌گاه منحصر به فرد جهانی را بر خود دارد و تلهکابین این ذخیره را به شدت تهدید می کند».
همان روزها، کامران پورمقدم، رییس شورای عالی وقت سازمان جنگل‌ها، در گفت‌وگویی با ایسنا این هشدار را داده بود که نصب تلهکابین می‌تواند شاخص‌های ثبت‌جهانی هیرکانی را با مشکل مواجه کند.
تنها پنج‌ماه از قرار گرفتن هیرکانی در فهرست میراث جهانی می‌گذشت که رسانه‌ها گزارش دادند سه نماینده دستگاه‌های میراث فرهنگی، منابع طبیعی و محیط زیست در استان گلستان از استاندار این منطقه درخواست کردند که موانع و مشکلات پیش‌روی نصب تلهکابین کبودوال در علی‌آباد کتول را رفع کند.
بخشی از پارک جنگلی کبودوال استان گلستان در منطقه ثبت جهانی شده جنگل‌های هیرکانی قرار دارد. نصب تلهکابین در آن هم با مخالفت شورای عالی و شهرسازی کشور مواجه شده است.
رضا بیانی ، جانشین معاون امور جنگل، اما در گفت‌و‌گوی دیروز خود با ایسنا بر این صحه می‌گذارد که بر اساس نقشه‌های موجود ۹ دکل از ۲۷ دکل این تلهکابین در منطقه ثبت شده هیرکانی قرار می‌گیرد: «چنانچه این ۹ دکل در منطقه ثبت جهانی شده جانمایی شوند به طور قطع با مشکل مواجه خواهیم شد و این جنگل‌ها از لیست یونسکو خارج می شود. از این‌رو باید جانمایی‌ها تغییر کند که تاکنون این اتفاق رخ نداده است».
به گفته بیانی، جانشین معاون امور جنگل تا زمانی که مجوزهای لازم برای نصب‌تله‌کابین از سوی کمیته راهبری ثبت هیرکانی صادر نشود، هرگونه اقدام برای نصب آن غیرقانونی خواهد بود.
او از این خبر داده که کمیته‌ای تحت عنوان کمیته راهبری ثبت هیرکانی در وزارتخانه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شده است: «این کمیته که در آن نمایندگان دستگاه‌های مختلف از جمله شورای عالی جنگل حضور دارند، درحال پیگیری این موضوع هستند اما تاکنون مجوزی برای نصب تلهکابین توسط کمیته راهبری ثبت هیرکانی صادر نشده است. هرچند که در حال پیگیری موضوع از مرکز بین‌المللی ثبت جنگل‌های هیرکانی هستند».
به طور معمول یونسکو مناطقی را که ثبت کرده، ۱۰سال یک بار بازبینی می‌کند. یعنی شرایط منطقه‌ای را که ثبت کرده به بوته بررسی می‌گذارد که دستخوش چه تغییراتی شده است. در کشور ما هم دو زیست‌بوم ثبت جهانی شده‌اند. کویر لوت و جنگل‌های هیرکانی.
اما فارغ از ثبت‌جهانی پرسش دیگر این است که تلهکابین چه بلای جدیدی را برای هیرکانی خواب دیده است؟
مینا استقامت به پیام ما می‌گوید: جنگل‌های هیرکانی هم مانند زاگرس اصلا وضعیت اکوسیستمی خوبی ندارند و نمی‌دانیم این را باید به چه زبانی بگوییم؟ این جنگل‌ها از نظر اکولوژیک ضعیف شدند و توان بهره‌وری و تغییر کاربری دیگری را به هیچ‌وجه ندارند». با این حال بی‌تابی و کم‌طاقتی هیرکانی گویی به چشم‌ها نمی‌آید.
«جالب اینجاست که در این کشور برای تلهکابین و رستوران و هتل مذاکره در حال انجام است تا از خیر یک جنگل چهل میلیون ساله بگذریم».پیوستگی اکولوژیک یا یکپارچگی یک زیست بوم.نقطه حیاتی دیگری به گفته استقامت هیرکانی از آن بازمانده است.
«یک اکوسیستم باید به هم پیوسته باشد. اگر شکست اکولوژیک داشته باشیم، در واقع نسخه اکوسیستم را برای همیشه می‌پیچیم. شکست اکولوژیک یعنی تقسیم کردن زیستگاه‌ها و چندپاره کردن آن‌ها و این نباید اتفاق بیفتد. هیرکانی هم باید یک زیستگاه پیوسته باشد اما وقتی به راحتی مذاکره می‌کنیم که یک تکه از آن را به تلهکابین و سپس به تمام تغییرکاربری‌هایی که کنار آن اتفاق می‌افتد اختصاص دهیم یعنی داریم نسخه هیرکانی را برای همیشه می‌پیچیم».
استقامت یادآور می‌شود که در دنیا مدیریت اکوسیستمی پررنگ شده است.« گردشگری در تمام دنیا وجود دارد و زیستگاه‌های طبیعی یکی از جلوه‌های توسعه گردشگری هستند اما باید بپرسیم آیا یک برنامه گردشگری پایدار است یا نه؟ افکارعمومی باید بپرسد که به چه علت سرمایه‌گذاری باید درخت قطع‌کندتا تلهکابین جا بگذارد؟ کسی با وجود تلهکابین مشکلی ندارد. در تمام دنیا هم تلهکابین هست و هم جاده جنگلی اما آیا تلهکابین ها حیات یک زیست بوم را باید در هم بکوبند؟»
سخن استقامت را الهه موسوی، فعال محیطزیست به گونه‌ای دیگر بازگوی می‌کند: « در استان‌های مازنداران و گیلان الگوی احداث تلهکابین کشورهایی مانند مالزی هستند اما باید پرسید که اگر در مالزی یا چین تلهکابین از فراز جنگل می‌گذرد، آن جنگل یک جنگل ساخته شده بشر است نه یک منبع غنی که ارزش جهانی دارد».به گفته جانشین معاون اداره جنگلداری پرونده احداث تلهکابین در جنگل‌های هیرکانی در در حال بررسی است.
پیش از ثبت جهانی هم این شورا مخالفت خود را با نصب تلهکابین اعلام کرده بود: «این ۳۱۰ هزار هکتار به‌عنوان میراث بشر ثبت شده‌اند و ما باید در قبال آسیب‌هایی که به آن وارد می‌شود نه‌تنها پاسخگوی کشور خود بلکه پاسخگوی جهان باشیم».
با این‌حال سودای احداث تلهکابین در یی جنگل بکر آن‌قدر فتان است که چشم مدافعان آن را از دیدن زخم‌های هیرکانی کور کند.نکته‌ای که استقامت آن را به تمام طرح‌های تعمیم می‌دهند که می‌تواند آثار بلندمدتی بر محیط زیست داشته باشد.« در کشور ما می‌خواهند به بازدهی کوتاه مدت برسند و بلندمدت فکر کردن در طرح‌های اجرایی ایران معمولا وجود ندارد».
استقامت از مطالعات گسترده‌ای در جهان حرف می‌زند که در ایران حتی میدانی و عرصه‌ای برای ظهور ندارند. «مطالعات امکان‌پذیری» پیش از هر طرح، و بعد از آن ارزیابی برای پایداری طولانی مدت اکوسیستم در ایران وجود ندارد. بحثی نیست که طرح‌ها اگر موفق شوند در کوتاه مدت ایجاد اشتغال می‌کنند اما در طولانی مدت کیست که بتواند تبعات این اجرایی‌شدن‌ها را جبران کند؟
به گفته استقامت «خدمات اکوسیستمی» بحثی است که در دنیا ارزیابی می‌شود. شاخص‌های مطالعه خدمات اکوسیستمی خیلی زیاد است. شاید صد شاخص برای ارزیابی خدمات اکوسیستمی داشته باشیم.
یعنی مطالعه اینکه یک جنگل به عنوان یک اکوسیستم چه خدماتی می‌تواند به ما بدهد و ما چطور می‌توانیم پایداری آن را تضمین کنیم.استقامت تصریح می‌کند: «بنابراین وقتی ما مطالعه اولیه درباره وضعیت اکوسیستم نداریم نمی‌توانیم ارزیابی خوبی از آینده داشته باشیم. مطالعه پایه در ایران بسیار ضعیف است و می‌توان گفت که از اساس نمی‌تواند انجام‌شود».
او از این می‌گوید که درباره هیرکان مطالعات پایه آغاز شده است اما با پیدا شدن نتایج پژوهش، از آن‌ها جلوگیری شده است.«چندی پیش برای اولین بار درباره هیرکانی مطالعات پایه انجام شد اما به مذاق‌ها خوش نیامد. چون با این مطالعات پایه فهمیده شد که این جنگل توانش از بهره‌برداری خارج است.
اما کسی این نتیجه را نمی‌پذیرد. جایی هم که مطالعات پایه انجام می‌دهیم نمی‌گذارند و نمی‌پذیرند. چون دخل و تصرفی که می‌خواهند بکنند با نتایج مطالعات تضاد دارد».سیل، آتش‌سوزی بیشتر، خشکسالی، تغییرات اقلیم همه می‌تواند از آثار احداث تلهکابین بر شانه‌های هیرکانی باشد. اما استقامت می‌گوید که همه این نتایج بسیار ابتدایی و آشکار بهره‌برداری دوباره از هیرکانی است که هر کسی آن را می‌داند. او می‌گوید از سرگیری مطالعات پایه می‌تواند نشان دهد چه بر سر ایران بدون هیرکانی خواهد آمد.