ادامه رویه فعلی تألیف و نشر، کتب دینی آینده خوبی نخواهند داشت/ بدون غوغاسالاری کتب را نقد کنید

رویداد۲۴ مهدوی راد، محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه ارزشیابی های نادرست در حوزه و دانشگاه ها و استعجال در تألیف و نشر کتب دینی موجب شده کمیت بر کیفیت پیشه بگیرد، گفت: دیگر شخص محوری در نگارش و نشر کتب دینی غالب نیست و موسسات وارد این میدان شدند، نشر دینی هیچ وقت به صورت و تصویر کتب نپرداخت و همین مساله از جذب مخاطب کاست، کتب دینی که باید مورد نقد قرار گیرند تا دیگر شاهد نشر کتبی مشابه آن نباشید به درستی انتخاب نشد و مورد نقد دقیق قرار نگرفت، اگر رویه فعلی را ادامه دهیم آینده خوبی برای تألیف و نشر کتب دینی متصور نیستم و راهکار این است که علاوه بر برطرف ساختن مشکلات موجود، علم را در جغرافیای خود محصور نکنیم و کتب را به زبان های مختلف ترجمه و در اختیار مردم سراسر دنیا قرار دهیم.

حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی راد به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی در گفت وگو با شفقنا، درباره کمیت و کیفیت کتب دینی و میزان استقبال از این کتب، اظهار کرد: تاکنون چندین بار بر این نکته تأکید کردم که چشم انداز کلی تألیف کتب و مقاله در حوزه دین مناسب است، اما رضایت بخش نیست. ما ادعا داریم ام القری جهان اسلام هستیم، انقلاب ما بر مبنای کتاب بوده و اساس دین مان قرائت و کتاب است، اما با توجه به این ادعا و مدعا آن چنان که باید و شاید کتب دینی مفید و مؤثر تولید نکردیم.

کمیت همچنان بر کیفیت سیطره دارد

ادامه داد: در جشنواره کتاب سال جمهوری اسلامی و چندین جشنواره دیگر که حضور دارم به طور ملموس یافتم که کمیت همچنان بر کیفیت سیطره دارد، به لحاظ کمی سال به سال، عناوین نشر یافته ما کم نشده بلکه بیشتر هم شده مثلاً سال گذشته از نظر کمی نزدیک به ۱۵ درصد افزونی داشتیم، اما به لحاظ کیفیت به شدت در ضعف هستیم، مخصوصاً در حوزه دین که با آسیب های مهمی رویارو می باشیم.

کتب مناسب مذهبی تا حدودی نشر یافته، اما در حدی که باید باشد، نیست

وی گفت: بنده سال گذشته در جشنواره کتاب سال به گروه های متعدد حتی به برخی از گروه ها که علوم محض هستند هم سر می زدم و درباره وضعیت کتب منتشر شده از آنان سوالاتی می پرسیدم و متوجه شدم که این گروه ها هم از نتایج آنچه که به عنوان کتاب و نتیجه پژوهش عرضه می شود، راضی نیستند، اما با توجه به اینکه بناست در این گفت وگو درباره کتب دینی صحبت کنیم و من هم آگاهی های لازم در این حوزه را دارم، تأکید می کنم که کتب خوب و مناسب مذهبی تا حدودی نشر یافته، اما در حدی که باید باشد، نیست.

آثار فاخر، اصیل و بزرگ از شخص یا اشخاص را کمتر شاهدیم

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه افزود: نکته بعدی اینکه اکثریت کتب دینی که نشر یافته هم خوشبختانه و هم متأسفانه متعلق به موسسات هستند. خوشبختانه به این دلیل که موسسات فعالند و بعضاً فعالیت های خوبی دارند و متأسفانه از این جهت که آثار فاخر، اصیل و بزرگ از شخص یا اشخاص را کمتر شاهدیم. به عنوان مثال دیگر شخصی مانند علامه امینی نداریم که کمتر از یک قرن تلاش کند و نسخه های بسیار را بررسی کند و سرانجام «الغدیر» به وجود بیاورد. در حقیقت ما به لحاظ فردی دچار خلاء هستیم. اما همانطور که بیان کردم موسساتی مانند پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم یا پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آثار فاخری را نشر و عرضه می کنند. اما جای تأسف است در حوزه دین اندک آثار فاخر، مفید و موثر که به چاپ می رسد از سوی موسسات منتشر می شوند و دیگر شخص محوری غالب نیست.

دبیر علمی جایزه کتاب سال در پاسخ به این پرسش که چرا به مرور زمان اشخاص تمایلی به تألیف کتب دینی متقن را از دست دادند؟ گفت: صحبت کردن در مورد این مساله خیلی ساده نیست، به نظرم آسیب شناسی بسیار جدی می خواهد. اولاً زندگی های امروز مانند گذشته دیگر اجازه نمی دهد سالها برای تألیف یک کتاب زمان صرف کنید. به قول یکی از عالمان بزرگ، ما بخش قابل توجهی از زندگی مان کار با گِل است و یک بخش اندکی کار دل است. استادی که باید درس بگوید و در جلسات متعدد شرکت کند تا امورات زندگی را بگذراند دیگر برای او زمان و حوصله و انگیزه کار پژوهش مستقیم نمی ماند و این آفت بزرگی است.

ارزشیابی ها دچار مشکل هستند؛ ارتقای درجه براساس کمیت!

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه بیان کرد: نکته دیگر در این زمینه ارزشگذاری است که بسیار مهم می باشد و شامل هم دانشگاه و هم حوزه می شود، به عنوان مثال در دانشگاه و حوزه اساتید به نوشتن مقاله و کتب و… روی می آورند و هر چه کمیت این پژوهش ها بیشتر باشد، ارتقای درجه پیدا می کنند، این در حالی است که به کیفیت اثر توجهی نمی شود در حقیقت این ارتقای درجه براساس کمیت است، بنابراین معتقدم نوع ارزشیابی ها در این موضوع مشکل دارد.

در تألیف و نشر کتب دینی استعجال بسیاری شاهدیم

وی گفت: استعجال نیز مشکلی دیگری است، قرآن کریم در تعبیری می فرماید: «اگر کاری خیلی سریع شکل بگیرد و پیدا شود، در آن تأمل و تحمل وجود ندارد». زمانی با یکی از ادبای بزرگ صحبت می کردم و گفتم که این همه نوشتی هیچ چاپ نشده و وقتی چاپ نمی شود چه انگیزه ای برای نوشتن داشتید، پاسخ داد: من به سنی رسیدم و فهمیدم که وظیفه ام درس دادن است چون می توانستم درس بدهد، بعد مطلبی نوشتم و دیدم که می توانم بنویسم و احساس کردم که وظیفه ام نوشتن است، حال نوشته ام و می نویسم اگر کسی خواست چاپ کند.

وقتی کسی اینگونه فکر می کند، روی یک پروژه چهل سال هم وقت می گذارد، ولی وقتی کسی فکرش این است که در مدت زمان کوتاهی مُهر پایان را بر کتاب یا مقاله بزند و فردا به سوی چاپخانه برود، مشخص است که چه اتفاقی می افتد. اینها اندک مسایلی است که می گویم و به نظرم آسیب شناسی آن باید به طور فراتر انجام شود و مشخص گردد که چرا ما آنطور که باید کتب دینی با کیفیت نداریم.

متأسفانه نشر دینی هیچ وقت به صورت نمی پرداخت و بیشتر در سیرت بود

وی درباره اینکه چرا کتب دینی مانند بسیاری از رمان ها و فیلم ها برای نسل جوان یا حتی نسل های گذشته جذابیت چندانی ندارد و جوانان و نوجوانان را جذب نمی کند، اظهار کرد: متأسفانه نشر دینی هیچ وقت به صورت نمی پرداخت و بیشتر در سیرت بود. اخیراً یکی از ناشران فعال و خوش فکر کشورمان تصمیم گرفت کتابی را نشر دهد، مولف بزرگ این کتاب اجازه تغییر تصویر جلد را نمی داد، پس از اصرار بسیار من راضی شد که جلد را تغییر دهد، پس از این تغییر در طول یک هفته ۸۰ جلد این کتاب به فروش رفت.

صورت و تصویر کتب به خصوص کتب دینی در جذب مخاطب اهمیت بسیار دارد

مهدوی راد ادامه داد: صورت و تصویر کتب به خصوص کتب دینی چنان مهم است که در روایات آمده هر نوع بهره چشم را بپردازید، وقتی من پشت ویترین زیبایی کتاب را می بینم، جذب آن می شوم و محتوا را نگاه می کنم و چنانچه محتوا را نپسندیدم این کتاب را خریداری نمی کنم، حال اگر این کتاب صورت نداشته باشد، محتوا را نیز بررسی نمی کنم. اخیراً در زمینه صورت کتب تحرکاتی شده و برخی از ناشران و موسسان به این سو حرکت کردند که کتب جمع و جور و مرتب و با قلم و ادبیات مناسبی عرضه کنند، اما واقعیت این است که این تحرکات آن چنان که باید، نیست.

کتب دینی، نشر خوبی ندارند

دبیر علمی جایزه کتاب سال با بیان اینکه کتب دینی، نشر خوبی ندارند، تصریح کرد: کتاب باید به نوعی عرضه شود که جلوی چشم بیاید تا خریداری شود، برخی ناشران دینی ما حتی با ناشران همسان خود هم ارتباط ندارند تا کتاب هایشان را با هم مبادله کنند، این مشکلی برای امروز نیست و شاید قرن هاست با این مساله مواجه هستیم. زمانی که خانه کتاب بر پایه اسنادی، مرکزی تأسیس کرد و ما با جمعی از دوستان به این مرکز رفتیم، نگاهم به گزارشی افتاد، این گزارش برای سال ۱۳۳۴ بود که گزارشگر ناله کرده بود از اینکه کتاب خوب نشر نمی شود و به دست خواننده نمی رسد، توجه علمایی که حضور داشتند را به این گزارش جلب کردم و گفتم نیم قرن گذشته با مشکل نشر و عرضه کتب مواجه بودیم و هنوز هم این مشکل را داریم و نتوانستیم این مساله را حل کنیم.

نقادی نداریم و به نقد بها نمی دهیم پس پیشرفت کندی خواهیم داشت

وی به ضرورت نقد تفکر به منظور پیشرفت تأکید و بیان کرد: نقد تفکر بسیار امر مهمی است و پیشرفت به همراه دارد، به عنوان مثال منابر به عنوان یک نهاد فرهنگی و اسلامی چنانچه مورد نقادی قرار گیرد، اشکالات آن اصلاح و به مرور اثرگذاری آن افزایش خواهد یافت، اما شاهدیم به دلیل اینکه منابر مورد نقادی صحیحی قرار نمی گیرند برخی از علما در مجالس یا حتی صدا و سیما حضور می یابند و نکاتی را مطرح می کنند که سرشار از تحریف، سخنان بی پایه و خرافه است، تداوم اینگونه مسایل نشان می دهد که نقادی نداریم و به نقد بها نمی دهیم.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه گفت: نقادی هایی صورت می گیرد و به واسطه آن کتب معرفی می شوند، اما متأسفانه کتبی که باید، برای نقد و بررسی انتخاب نمی شوند تا پس از نقد دیگر چنین کتبی منتشر نشوند. در سال های اول که نشر دانشگاهی به وجود آمده بود و امروز ۴۰ سال از آن زمان می گذرد، محمدعلی اسلامی ندوشن پیشنهاد کرد که لفظ نقد و انتقاد را مدتی حذف کنید و مثلاً بگویید ارزیابی و بررسی، این نکات کوچکی نیست و بسیار نیاز به تأمل دارد، اما تا به امروز این مسایل را به صورت دقیق ارزیابی و آسیب شناسی نکردیم.

مهدوی راد افزود: در حال حاضر در جشنواره کتاب سال ارزیابی و بررسی کتب را آغاز کردیم و بهمن ماه نتایج بررسی ها اعلام می شود و به اطلاع مخاطب می رسد که کدام کتاب ها برتر هستند، اما از فردای اعلام نتایج این حرکت متوقف می شود و جامعه کتاب خوان متوجه نمی شود که به چه دلیل فلان کتاب، کتاب برتر سال شناخته شده و چرا کتاب دیگر چنین رتبه ای را کسب نکرد. 

چرا پس از گذشت این همه سال هنوز نمی توانیم کتبی را به درستی و بدون غوغا سالاری نقد و ارزیابی کنیم؟! چرا تلویزیون یک شبکه کتاب به منظور معرفی کتب ندارد؟ چرا ارزیابی ها، گزارش ها و تحلیل های دقیقی از کتبی که منتشر می شوند، نداریم؟! همه این موارد آفت هایی است که با آنها مواجه هستیم و باید در جهت رفع آن تلاش کنیم.

وی در پاسخ به این پرسش که در دورانی کتب درخشانی از اشخاصی مانند امام موسی صدر، شهید مطهری و… منتشر شد و امروز پس از گذشت سالیان سال همچنان خوانندگانی را به سمت خود جلب می کند، این افراد برای جذب خوانندگان از چه اصول و روشی استفاده کردند؟ گفت: در این کتب از نثر مناسب و جذابی استفاده شده است، امروز هم طلبه ها و دانشگاهیان جوانی هستند که کتبی با نثر و پردازش بسیار خوب عرضه می کنند، حتی بسیاری از خانم ها هم به این میدان آمدند و آثار خوبی را تولید می کنند، باید توجه کنید که زمان شهید مطهری جامعه ما سی میلیون جمعیت داشت و در حد کمی نویسنده و محقق داشتیم، اما امروز نزدیک به ۸۰ میلیون جمعیت داریم و جاذبه های مختلفی مانند فضای مجازی از مطالعه و کتاب راهزنی می کنند.

وی افزود: من چون خودم خیلی به فضای مجازی علاقه ندارم گاهی خیلی دلگیر می شوم که در جمعی وارد می شوم و بعضاً استاد، عالم و فاضل هستند و جلسه فاخری است، و همه یا قریب به اتفاق موبایل دستشان است، خیلی چهره بدی دارد، این نشان از یک فرهنگ اجتماعی است و یعنی ما اصحاب علم علاقه مند به وسایل دم دستی هستیم. یک بزرگواری بود که خیلی هم با سواد نبود، اما همیشه کتابی در دستش بود، در جمع ها که می نشستیم، اگر مثلاً در جلسه ای ۱۰ دقیقه سکوت می شد، این شخص کتابش را باز می کرد و مشغول مطالعه می شد، امروز دیگر این فضاها نیست و کم شده است. درست است که کتب الکترونیکی در دسترس است، ولی دلیلی بر عدم مطالعه نیست؛ هنوز هم که هنوز من مورد اعتراض از ناحیه برخی از افراد هستم که چرا انقدر کتاب مطالعه می کنم!

موضوعات کتب دینی باید به روز و با نثری دلنشین باشند

دبیر علمی جایزه کتاب سال در پاسخ به این پرسش که در دنیا و جامعه امروز پرداختن به چه موضوعات دینی در کتب از اولویت بیشتری برخوردار است؟ گفت: همه موضوعات! دین جاری و ساری است و برای همه زمان هاست. در هر زمانی موضوعات و آثار باید با زبان و نگاه مناسب همان زمان عرضه شود. زمانی یکی از عالمان بسیار بزرگ برایم تعریف می کرد که فلان عالم جلیل القدر به ایران آمد و کتابش را به من داد تا مطالعه  کنم، بعد از چند روزی که او را دیدم به او گفتم: ساختار، چارچوب و پردازش کتاب بسیار خوب بود، اما از لحاظ موضوع نگاه جدید نداشت.

زاویه نگاه ما به مسایل باید امروزی باشد، به عنوان مثال اگر خواستیم در مورد زندگانی ائمه کتابی بنویسیم باید توجه داشته باشیم که در زمان نگارش کتاب، زاویه نگاه و قلم و بیان ما با زمان روز تطبیق داشته باشد. هیچ موضوعی نیست که اشباع شده باشد، همه موضوعات کمتر یا برخی بیشتر کار شده است و این زمینه وجود دارد که با زاویه و نگاه نو جهت گیری پیدا کند و در مورد آنها بحث شود.

مهدوی راد در پاسخ به این پرسش که برای عرصه نشر و تألیف کتب دینی چه آینده ای متصور است؟ گفت: اگر با رویه امروز ادامه مسیر دهیم، آینده خوبی در عرصه نگارش و نشر کتب دینی نخواهیم داشت. کتب دینی تا به امروز منتشر شدند و از این پس نیز انتشار خواهند یافت، اما ادامه مسیر با رویه امروز توقع ها را برآورده نخواهد کرد.

علم را در جغرافیا خودمان محصور نکنید و کتب را به زبان مردم کشورهای مختلف ترجمه کنیم

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه به منظور جذابیت کتب دینی در داخل و خارج از کشور و به روز بودن موضوعات این کتب، راهکاری ارایه داد و اظهار کرد: اول اینکه کتب با زبان مردم کشورها عرضه شود. من همیشه می گویم که دو جغرافیا در جهان اگر با طرق مختلف با هم ارتباط نگیرند، حرف هایشان در جغرافیای خودشان باقی خواهد ماند و در سطح وسیعی گسترده نخواهد شد.

به عنوان مثال در شبه قاره که به زبان اردو می نویسند کتبی در موضوعات مختلف داریم، زمانی من به یکی از دانشجویانم که هندی بود، گفتم پژوهش هایی درباره حدیث در ۵۰ سال اخیر فهرست کند، این دانشجو ۱۸۲ کتاب فهرست کرده بود که بعضاً نگاه های جدیدی به موضوعات مختلف داشتند و سرچشمه برخی از این نگاه های نو شبه قاره بود، اما ما ایرانیان، کتب را به زبان فارسی می نویسیم و همین جا می مانند.

من با ناشران عربی روشنفکری در ارتباط هستم و تمایل به نشر کتب با آرم نشریه خودشان هستند، برخی از نویسندگان جوان و غیر جوان ما حرف های بسیار مهمی برای مطرح کردن در جهان اسلام و غیر اسلام دارند، اما باید توجه داشته باشند که این نکات را با نثر و زبان امروز به نگارش درآورند که در این صورت مورد استقبال گسترده ای قرار خواهد گرفت.

بنده شاگرد سوری بسیار خوبی داشتم، روزی به من گفت فلان کتاب شما که هنوز هم به فارسی چاپ نشده بود، نثر  روزنامه ای دارد و اجازه بدهیم که این کتاب را ویرایش کنم، پس از اینکه این کتاب را ویرایش کرد، به من گفت می خواهم آن را چاپ کنم، به او گفتم باید متن این کتاب را بازنگری کنم.

بالاخره این شاگرد سوری به سوریه رفت و مدتی گذشت، بزرگواری از لبنان به ایران آمد و به من گفت که کتاب شما در لبنان چاپ شده است، بعدها معلوم شد که شاگرد سوری چاپ کرده است، همین کتابی که من می خواستم بازنگری کنم اکنون به شدت در جهان اسلام جا پیدا کرده و به انگلیسی هم ترجمه شده است و تاکنون ۱۰ عالم سنی را دیدم که به آن پرداختند، برخی کتاب را نقد و برخی دیگر از آن تعریف کردند. اگر این کتاب تنها به زبان فارسی نوشته می شد تنها در کشور می ماند.

از تصدی گری در تألیف کتب دوری کنیم  

مهدوی راد در پایان گفت: باید محتوایی قوی با موضوعات به روز و با زبان های مختلف برای مخاطبان خود در سراسر دنیا تولید، ترجمه و عرضه کنیم و ازتصدی گری دوری کنیم. در حال حاضر ناشران بسیار خوبی در لبنان، عراق و اردن هستند که حاضرند کتاب شما را با آرم خودشان منتشر کنند، به عبارت دیگر اگر ما به لحاظ محتوایی خوراک را برسانیم، هستند کسانی که از آن استفاده کنند.