رویداد۲۴ خدیجه غبیشاوی: تنش زدایی در منطقه یا برقراری ثبات؛ هریک از همسایگان ایران با هدفی مخصوص به خود به دنبال پوشیدن ردای میانجیگری و نزدیک کردن ایران و آمریکا به یکدیگر هستند تا از این رهگذر، توافق هسته‌ای ایران که در سال ۲۰۱۵ به امضا رسیده بود و به مرز نابودی رسیده، احیا شود. ترکیه، عراق، کویت، عمان، فرانسه و قطر کشور‌هایی هستند که تاکنون برای کمک به آغاز مذاکرات برجامی ایران و آمریکا یا اعلام آمادگی کرده‌اند یا علاوه بر آن تحرکاتی داشته‌اند.
بر همین اساس، کشور‌هایی که رابطه خوبی هم با ایران و هم با آمریکا دارند وارد گود شده‌اند تا هریک به نوعی تا فرصت باقی است یا به قول ایران مادامی که پنجره دیپلماسی همچنان گشوده است، از طریق آنچه روند‌های سیاسی و دیپلماتیک خوانده می‌شود، بازگشت به برجام رقم بخورد، هم تهران به تعهداتش برگردد و هم آمریکا. اما آیا میانجیگری می‌تواند مشکلات موجود میان تهران و واشنگتن را حل کند و برجام را احیا کند؟
در مقابل ایران و آمریکا، اما هرکدام توپ را در زمین یکدیگر می‌اندازند. ایران می‌گوید این آمریکا است که از برجام خارج شده و به همین خاطر کشوری که از توافق خارج شده باید گام نخست را بردارد و به برجام بازگردد، آمریکا نیز می‌گوید تا زمانی که ایران تعهدات برجامی خود را عملی نکند خبری از رفع تحریم‌ها نیست. حسن روحانی در این باره اخیرا گفته بود: «امروز کسی نمی‌تواند از ایران توقعی داشته باشد، چون ایران به همه تعهدات خود پایبند بوده است، اعلام می‌کنیم هر ساعتی که پنج به اضافه یک به کلیه تعهدات برجامی پایبند شود و عمل کند، ما هم در ساعت بعد به تعهدات خود عمل خواهیم کرد. اینکه چه کسی در این راه باید آغازگر باشد و قدم پیش بگذارد، تردیدی نیست که ما از تعهد خارج نشده‌ایم تا گام اول را برداریم، کسی و کشوری که از تعهد خارج شد و به مدت سه سال خلاف مقررات بین المللی و خلاف تعهدات قطعنامه ۲۲۳۱ این همه ظلم بر ملت ما روا داشته است، امروز موظف است در بازگشت به برجام آغازگر باشد.»
بحث میانجیگری میان ایران و آمریکا، قصه تازه و جدیدی نیست. امضای توافق میان ایران و گروه ۱+۵ در سال ۲۰۱۵ میلادی نیز در نتیجه یک میانجیگری البته موفق حاصل شد. میانجیگری که پیش از سال ۲۰۰۹ آغاز شده بود و با تبادل زندانی در دو کشور ایران و آمریکا در نهایت به باز شدن کانال گفتگو‌های محرمانه تهران و واشنگتن در مسقط منجر شد. مذاکرات محرمانه‌ای که در سطوح پایین‌تر به برقراری خط ارتباطی میان ایران و آمریکا منتهی و در نهایت دو کشور را در سازمان ملل و سپس بر سر میزمذاکرات هسته‌ای در کشور‌های اروپایی رو به روی یکدیگر نشاند و برجام را رقم زد. تجربه موفقیت آمیز وساطت عمان میان ایران و آمریکا کشور‌های بسیاری را بر آن داشته تا بخت خود را به آزمایش بگذارند و میانجیگری کنند. قطر، عمان، کویت عراق و ترکیه و کمی آن سو‌تر یعنی ژاپن و فرانسه هم در سال‌های اخیر تلاش‌هایی عمدتا بی ثمر برای میانجیگری داشتند، اما خبری مبنی بر آب شدن یخ رابطه ایران و آمریکا به گوش نرسید.
امروز و در حالی که به باور بسیاری از تحلیلگران شرایط برای بازگشت ایران و آمریکا به میز مذاکره مهیا شده، بار دیگر بحث وساطت داغ شده است و پایتخت‌های عربی و منطقه‌ای تلاش می‌کنند تا در غیاب میانجی بزرگی چون سلطان قابوس، سایه تنش را از سر منطقه به دور کنند و نامی از خود به جای بگذارند. تلاشی که اکنون سرعت پیدا کرده است چرا که دولت آمریکا با شعار احیای برجام بر سرکار آمده است و جو بایدن از مدت‌ها پیش از آنکه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پیروز شود در مقاله‌ای در سی ان ان اعلام کرده بود که در صورت پیروزی به توافق ایران بازخواهد گشت. در طرف مقابل دولت روحانی که در سال ۲۰۱۵ در مقابل دولت اوباما برجام را امضا کرده بود تا چندماه دیگر باید قدرت را در کشور ترک کند و همین امر باعث شده تا میانجیان به تکاپو افتاده و از مسیر روابط نزدیک خود با تهران و واشنگتن، برجام را احیا کنند. در میانه این تلاش‌ها قطر به نظر مصمم‌تر به نظر می‌رسد.
بیشتر بخوانید:پاسکاری هسته‌ای ایران و آمریکا/ بازگشت آمریکا به برجام در سایه انتخابات ۱۴۰۰ محقق می‌شود؟
وزیر خارجه قطر هفته گذشته با رابرت مالی، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران گفتگوی تلفنی داشته است، وی علاوه بر مالی با جیک سولیوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید نیز تماس تلفنی داشته است. هرچند جزئیات این صحبت‌ها منتشر نشده است، اما یک هفته پس از آن، شیخ محمد بن عبدالرحمان الثانی وزیر امور خارجه قطر در سخنانی اظهار داشت که کشورش در تلاش است از طریق حمایت از بازگشت به توافق هسته ای، در منطقه تنش زدایی کند، مسیری که به گفته وزیر خارجه قطر از گذرگاه سیاسی و دیپلماتیک با هدف بازگشت آمریکا به برجام میسر خواهد شد. وزیر خارجه قطر تاکید کرده با توجه به روابط نزدیک قطر با ایران و آمریکا این کشور در حال رایزنی با هر ۲ طرف برای بازگشت به برجام است.
قطر بر خلاف سایر کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، رابطه خوبی با تهران دارد و ایران را یکی از حامیان اصلی این کشور به ویژه در دوران محاصره ۳ ساله دوحه از سوی دیگر کشور‌های حوزه خلیج فارس می‌داند. دوحه در حالی از تلاش برای احیای برجام و نزدیک کردن ایران و آمریکا سخن می‌گوید که برخی کشور‌های منطقه از جمله عربستان سعودی، امارات و بحرین همچنان خواستار تداوم سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران هستند. سیاستی که از سوی دولت ترامپ علیه ایران اعمال شد و در نهایت به کاهش نزدیک به صفر صادرات نفت ایران و اعمال شدیدترین تحریم‌ها علیه تهران منجر شد.
تا به اینجا، قطر را می‌توان اصلی‌ترین میانجی در روند کنونی تلاش‌ها برای بازگشت آمریکا به برجام و احیای توافق هسته‌ای ایران دانست. اما دیگر بازیگران منطقه‌ای و بین المللی نیز تلاش‌هایی در این جهت داشته‌اند. عراق از جمله این کشورها است که به گفته سفیر انگلیس در بغداد گام‌هایی در این باره برداشته است. به گفته سفیر بریتانیا در بغداد، مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق با هدف برقراری ثبات و امنیت در این کشور با هدف کاهش تنش میان ایران و آمریکا تحرکاتی را صورت داده است.
کویت نیز دیگر کشور عربی حوزه خلیج فارس است که به لطف ارتباط نزدیکی که با تهران و واشنگتن دارد تاکنون بار‌ها از قصد خود برای میانجیگری میان ایران و آمریکا خبر داده. ترکیه نیز اخیرا اعلام کرده بود برای حل بحران میان ایران و آمریکا تلاش می‌کند. در این بین، فرانسه را می‌توان میانجی ناکام دانست چرا که پیشنهادش برای میانجیگری میان ایران و آمریکا فورا به در بسته خورد و با واکنش‌های تندی در تهران مواجه شد. امانول مکرون اخیرا گفته بود که فرانسه آمادگی دارد تا میانجی امین و صادقی میان ایران و آمریکا برای حل بحران برجام باشد. این پیشنهاد پاریس با واکنش وزارت خارجه همراه شد و خطیب زاده سخنگو وزارت خارجه در این باره گفت: برجام نیاز به میانجیگری ندارد. همه چیز در این توافق بین المللی نوشته شده است و در زمان تدوین این توافق حتی در مورد ویرگول‌ها و کاما‌ها نیز بحث و گفتگو شده است.
واکنش به پیشنهاد مکرون به وزارت خارجه نیز محدود نشد و حسین دهقان مشاور رهبری نیز با بیان اینکه اروپایی‌ها دیگر واقعا موضعی مستقل از آمریکا ندارند، گفت: از زمان فعالیت خاویر سولانا دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۹، اتحادیه اروپا هویت متمایزش را از دست داده است و عملکرد اروپایی‌ها در چند سال اخیر نشان داده است که اروپایی‌ها دیگر واقعاً موضعی مستقل از آمریکا ندارند و نمی‌توانند نقش میانجی داشته باشند.
چهار ماه از انتخابات آمریکا می‌گذرد و چهار ماه تا برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران زمان باقی مانده است؛ تحلیلگران معتقدند که زمان زیادی برای احیای برجام باقی نمانده است. به باور آنها بایدن به دنبال برداشتن کامل تحریم‌ها علیه ایران نیست چرا که شرایط همانند سال ۲۰۱۵ نیست. اکنون این سوال مطرح می‌شود که ایران و آمریکا می‌توانند به وساطت‌ها چشم بدوزند تا شاید در نقطه مشترکی مذاکره ایران و آمریکا برای احیای برجام آغاز شود؟