رویداد۲۴- جنبش عدم تعهد با درک دقیق و فهم ماهیت روابط بین الملل و این واقعیت که این تشکل عمدتاً یک نهاد فعال در دیپلماسی چند جانبه در عرصه سازمان ملل متحد و سایر سازمانهای تخصصی بین المللی است، (عمدتا در نیویورک، وین، ژنو و لاهه و دفتر یونسکو در پاریس) خود را به راحتی با تحولات بین المللی منطبق ساخته است و برای چالشهای بین المللی در عرصه های مختلف و در بازه های زمانی متفاوت راه حل و پیشنهادات خاص خود را ارائه کرده است.
الف –مقدمه و تاریخچه
جنبش عدم تعهد در سال 1961 ميلادي ایجاد گردید. بنیان گذاران جنبش عدم تعهد با در نظر داشتن شرايط ناشي از مناسبات قدرت دو قطبي حاكم بر روابط بين الملل، درصدد برآمدند نقش مستقلي برای این گروه بندي جديد طراحي نمايند. بر اين اساس آن ها تلاش نمودند بـا ايجاد اين نهاد، موضعی غیر جانبدارانه در قبـال دو قدرت امريكا و شوروي داشته و تصميمات مستقل به دور از تشنجات حاكم بر دوره جنگ سرد را در عرصه بین الملل اتخاذ نمايند. با توجه به ماهیت فعال و پویای جنبش، اصول مترقی و قابل پیگیری جنبش در همه دوران ها و ضروت تداوم تلاش منسجم اعضا جهت حصول به اهداف اعلام شده، فروپاشی نظام دوقطبی نتوانست منطق ادامه حیات این جنبش را زیر سوال ببرد. در خلال 55 سال گذشته علیرغم افزايش اعضاي آن با تنوع جغرافیائی، ايدئولوژي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، اهداف و اصول اوليه آن كماكان حفظ شده است.
جنبش عدم تعهد با درک دقیق و فهم ماهیت روابط بین الملل و این واقعیت که این تشکل عمدتاً یک نهاد فعال در دیپلماسی چند جانبه در عرصه سازمان ملل متحد و سایر سازمانهای تخصصی بین المللی است، (عمدتا در نیویورک، وین، ژنو و لاهه و دفتر یونسکو در پاریس) خود را به راحتی با تحولات بین المللی منطبق ساخته است و برای چالشهای بین المللی در عرصه های مختلف و در بازه های زمانی متفاوت راه حل و پیشنهادات خاص خود را ارائه کرده است. بدین ترتیب جنبش هم ابزار همآهنگی مواضع بین اعضای جنبش در ارتباط با موضوعات سیاسی و امنیت بین المللی بوده است و هم توانسته است به عنوان بازوی مذاکراتی کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه یافته در مذاکرات بین المللی و روندهای در حال شکل گیری ایفای نقش موثرنماید.
ب- ایران و جنبش عدم تعهد
ايران به دليل عضویت در پيمان نظامي بغداد (سنتو) تا سال 1979 عضو جنبش عدم تعهد نبود. بعد از پیروزی انقلاب جمهوری اسلامی ایران، بر اساس اصول بنيادين و اوليه مندرج در سياست خارجي خويش ملهم از سیاست «نه شرقي، نه غربي» در ششمين اجلاس سران جنبش عدم تعهد در هاوانا در سال 1358 به عنوان هشتاد و هشتمين دولت عضو جنبش عدم تعهد به این جنبش پیوست و طي 37 سال عضويت در آن همواره به عنوان يكي از كشورهاي فعال و پيشرو در كليه نشست هاي جنبش عدم تعهد به ويژه اجلاس هاي سران و وزراي امور خارجه شركت داشته و در تدوين مواضع و تصميم های جنبش در خصوص مسائل و تحولات مهم بين المللي نقشی فعال ايفا نموده است. اوج همکاری و فعالیت ایران در جنبش عدم تعهد متعلق به و مقطع آغازین جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران و تحرکات عراق در این جنبش در سال 1983 همچنین بعد از طرح پرونده هسته ای ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی و اعمال تحریمهای ظالمانه علیه کشورمان و سالهای مذاکرات هسته ای با گروه 5+1 و ریاست ایران بر عدم تعهد می باشد.
ج- ساختار جنبش عدم تعهد
ریاست این جنبش سه سال یکبار توسط اعضا انتخاب می شود. این جنبش فاقد دبیرخانه است اما دفتر هماهنگی بین اعضا در نیویورک وظیفه ایجاد هماهنگی بین 120 کشور عضو را برعهده دارد. تروئیکای عدم تعهد متشکل از رئیس قبلی، فعلی و آتی نقش مهمی در مذاکرات با دبیرخانه سازمانها و سایر کشورها ایفا می کند. جمهوری اسلامی ایران شانزدهمین رئیس این جنبش بوده است که از سال 1391 طی اجلاس تهران به عنوان رئیس این جنبش انتخاب شد و قرار است در 27 شهریور 1395بعد از چهار سال ریاست افتخار آمیز و موثر بر این جنبش، مسئولیت را به ونزوئلا دهد.( شایان توجه است دوره ریاست ایران به دلیل مشکلات ایجاد شده برای ونزوئلا به عنوان رئیس بعدی یکسال دیگر تمدید و 4 ساله شد). گفتنی است ایران به عنوان تروئیکا و در قالب مکانیزم آن حدود یک دهه در تصمیم گیری و مذاکرات عدم تعهد نقش بسیار فعالی خواهد داشت.
تصمیم گیری در داخل جبنش از طریق اجماع صورت می گیرد و رای گیری در آن جایی ندارد. این روش تصمیم گیری ایجاب می کند که رئیس ناچار از انجام تلاشی بیش از حد معمول در هر مورد برای نزدیک کردن نظرات متعارض به یکدیگر و ایجاد اجماع بین طرفهای ذی ربط شود, چرا که در صورت عدم اجماع، مذاکرات می تواند به شکست بیانجامد و چنین امری در عین حال شکستی برای رئیس نیز محسوب می شود. بنابراین هدف رئیس جنبش عمدتا حفظ انسجام جنبش و اعتلای آن و جلوگیری از تشتت و اختلاف در آن می باشد ومسئولیت مضاعفی را در این زمینه بر عهده دارد که مستلزم انعطاف پذیری، میانه روی و عدم اصرار بر مواضع ملی خویش به روشی هوشمندانه و حرفه ای است.
د- دستاوردهای ایران در دوران ریاست 4 ساله بر جنبش عدم تعهد
در همین راستا، دوران ریاست جمهوری اسلامی ایران را می توان یکی از قویترین و موثر ترین دورانهای این جنبش به شمار آورد که نشاندهنده اقتداردیپلماتیک کشورمان در ایجاد انسجام جنبش در عرصه بین المللی و دیپلماسی حرفه ای و فعال آن به عنوان رئیس است. کشورمان بر اساس سیاست اصولی خود در تقویت روابط با کشورهای در حال توسعه و حمایت از اصول بنیادین عدم تعهد مبنی بر صلح، استقلال و حفظ حاکمیت کشورها توانست ماهرانه و در قالب یک برنامه ریزی دقیق و هوشمندانه در چارچوبهای تعیین شده برای اداره این جنبش ریاست قوی و موثری را به جهانیان نشان دهد که خود گویای توان و قدرت کشورمان در عرصه بین المللی است. کشورمان علیرغم پیش بینی غربیها و تلاش آنها برای ایجاد انشقاق در جنبش عدم تعهد و همچنین با توجه به محدودیتهای جنبش عدم تعهد، از جمله گرایشهای متفاوت و بعضا متعارض اعضا با توجه به پیش زمینه های متفاوت تاریخی فرهنگی سیاسی و جغرافیائی اعضا، توانست همه توان دیپلماتیک خود را بکار گیرد تا ضمن حفظ همبستگی، انسجام و وحدت در درون جنبش، توان جنبش را مصروف انجام وظایف محتوای بسیار مهمی در چهار سال گذشته نماید. به عنوان نمونه مهمترین دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در ریاست موثر و موفقیت آمیز بر عدم تعهد را می توان در محورهای ذیل خلاصه نمود:
1- کسب حمایت از پیشنهادات جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس بازنگری معاهده NPT در سال 1394 و دفاع منسجم از منافع و اصول جنبش عدم تعهددر این اجلاس، جمهوری اسلامی ایران با ارائه بیش از 80 بیانیه و مقاله کاری از سوی عدم تعهد و مدیریت یکپارچه و متحد کشورهای عدم تعهد دراین اجلاس توانست موضوعات مطلوب کشورمان و عدم تعهد را در این اجلاس از جمله در زمینه ضرورت خلع سلاح جهانی، دفاع از حق مسلم کشورها در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، ایجاد منطقه خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای در خاورمیانه و اعمال فشار به رژیم صهیونیستی برای پیوستن به معاهده NPT ، پرهیز از تهدید کشورهای غیر هسته ای عضو معاهده به استفاده از سلاح هسته ای و ... را طرح نماید به نحو یکه نهایتا آمریکا، انگلیس و کانادا در مقابل خواست جامعه جهانی قرار گرفتند.
2- حمایت فعالانه و هدفمند عدم تعهد از برنامه هسته ای صلح آمیز کشورمان در آژانس بین المللی انرژی اتمی و مذاکرات هسته ای با 1+5 ، جمهوری اسلامی ایران در طول ریاست خود بر عدم تعهد جلسات متعددی را با اعضای عدم تعهد در وین و نیویورک برای توجیه عدم تعهد در زمینه ماهیت صلح امیز برنامه هسته ای کشورمان انجام داد. در طول مذاکرات کشورمان با کشورهای عضو گروه 5+1 ، کشورمان بیش از 14 جلسه رسمی رایزنی با عدم تعهد در وین برگزار کرد و با مشورت با این جنبش، آنها را در جریان روند مذاکرات قرار داد و از طریق کسب بیش از 18 بیانیه عدم تعهد در حمایت از برنامه هسته ای صلح آمیز کشورمان در اجلاسهای آژانس بین المللی انرزی اتمی، عدم تعهد موفق شد نقش مهمی را در تثبیت حق مسلم کشورمان در مذاکرات انجام دهد. دفاع جنبش عدم تعهد از حق کشورمان و تثبیت مواضع و سیاستهای کشورمان در زمینه هسته ای در مذاکرات انجام شده دستاورد مهمی در عرصه بین المللی است.
3- حمایت از پیشنهاد جناب آقای دکتر روحانی در زمینه تصویب قطعنامه جهان علیه خشونت و افراطی گرایی خشن : با توجه به سیاستهای اصولی جنبش عدم تعهد در حفظ صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی، حمایت فعال کشورهای عضو جنبش عدم تعهد از ابتکار ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران، نقش موثری در اجماع سازی در این زمینه در عرصه مجمع عمومی به همراه داشت و متعاقب طرح این ایده توسط ایشان در شصت و هشتمین نشست مجمع عمومی ملل متحد، قطعنامه جهان علیه خشونت و افراطی گرایی در سال 2013 با اجماع به تصویب اعضای ملل متحد رسید و با حمایت این جنبش قطعنامه مزبور مجددا با اجماع در تاریخ 19 آذر 1394 تحت موضوع فرهنگ صلح تصویب شد.
4- حمایت از پیشنهادات دکتر روحانی در در مورد خلع سلاح هسته ای: عدم تعهد همواره خواهان عاری شدن جهان از سلاح های هسته ای و نابودی کامل همه این سلاح ها بوده است. بنابر این خلع سلاح هسته ای یکی از مهمترین اهداف عدم تعهد در عرصه بین المللی بوده است. بعد از روی کار آمدن دکتر روحانی، ایشان در اولین سخنرانی خود در جنبش عدم تعهد خواهان نابودی کامل این سلاح ها شدند و جنبش عدم تعهد هم در سال 2013 از قطعنامه پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران در زمینه خلع سلاح که بر اساس سخنرانی رئیس جمهور محترم جناب آقای دکتر روحانی به نمایندگی از 120 کشور عضو جنبش عدم تعهد در اولین نشست عالی رتبه مجمع عمومی در زمینه خلع سلاح هسته ای در مجمع عمومی ملل متحد در سال 2013 تهیه گردید، حمایت کرد. بر اساس این قطعنامه سه پیشنهاد جناب آقای دکتر روحانی به عنوان نقشه راه مناسب برای تحقق جهانی عاری از سلاح هسته‌ای مورد تائید عدم تعهد قرار گرفت که عبارتند از:
- آغاز فوری مذاکرات جهت انعقاد یک کنوانسیون بین‌المللی جامع به منظور منع کسب، تولید، توسعه، انباشت و استفاده از سلاحهای هسته‌ای و فراهم آوردن زمینه نابودی کامل آنها،
- برگزاری کنفرانس عالی‌رتبه بین‌المللی در سال 2018 میلادی در زمینه خلع سلاح هسته‌ای،
- نامگذاری روز 26 سپتامبر هر سال به عنوان روز بین‌المللی امحای کامل سلاحهای هسته‌ای
5- بیانیه جنبش عدم تعهد در خصوص رد نقض مصونیت دولت ها توسط امریکا در بلوکه کردن منابع مالی ایران در سال 1395 : در این بیانیه که حاوی قوی ترین عناصر حقوقی در رد اقدام امریکا در مصادره اموال ایران است، عمل آمریکا در بلوکه کردن 2 میلیارد از دارئیهای ایران، اقدامی متخلفانه و موجب مسئولیت بین المللی توصیف شده است. همچنین جنبش عدم تعهد از ایالات متحده آمریكا خواسته است اصل مصونیت دولت ها را محترم بشمارد زیرا عدم رعایت این اصل عواقب سوئی از جمله بی ثباتی و اغتشاش در روابط بین الملل و تضعیف حكومت قانون در سطح بین المللی را در پی دارد.
6- برگزاري نشست وزاري امور خارجه كميته فلسطين جنبش عدم تعهد مرداد 1393: در این نشست بیانیه پایانی وزرای امورخارجه کمیته فلسطین مورد تصویب قرار گرفت که محکومیت شدید و قاطع جنایات رژیم اشغالگر صهیونیستی علیه مردم غزه و نابودی ساختمان ها و زیرساخت ها و درخواست توقف فوری و بدون شرط حملات رژیم صهیونیستی و درخواست رفع فوری و بدون شرط محاصره غزه و بازگشایی فوری تمامی گذرگاه ها وتأکید بر ضرورت امداد رسانی فوری به مردم غزه و درخواست از همه سازمان های تخصصی بین المللی برای ارسال کمکهای فوری را به دنبال داشت.
7- برگزاري نشست وزراي علوم و فن آوري و نوآوري هاي جنبش عدم تعهد در تهران اسفند 1393
کشورمان بر اساس تقویت همکاری با کشورهای در حال توسعه و همچنین برنامه ریزی برای منسجکم کردن و افزایش همکاری بین اعضای عدم تعهد در زمینه علوم و فن آوری، مبادرت به برگزاری این اجلاس در تهران نمود.
8- مشارکت فعال جناب آقای دکتر ظریف در هفدهمین اجلاس وزرای امورخارجه جنبش عدم تعهد در الجزایر خرداد 1393
کشورمان بعد از برگزاری 38 جلسه آماده سازی عدم تعهد در سطح کارشناسی به ریاست ایران ملاحظات و نقطه نظرات مشترک بین کشورمان و این جنبش را تدوین کرد .
9- ریاست کمیته فلسطین جنبش عدم تعهد و همآهنگی فعالیتهای آن
کمیته فلسطین جنبش دارای 13 عضو است که عبارتند از: الجزایر، بنگلادش کلمبیا، کوبا، مصر، هند، اندونزی، مالزی، فلسطین، سنگال، آفریقای جنوبی، زامبیا و زیمبابوه. ایران قبل از دوره ریاستش بر جنبش عضو این کمیته نبود و تنها بعدا به عنوان رئیس جنبش در راس این کمیته نیز قرار گرفت. لذا، ایران طی دوره ریاست اش، عهده دار امور این کمیته نیز بود. این کمیته همه ساله بطور مرتب نشستی در سطح وزرای خارجه در حاشیه نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل برگزاری می کند که طی دوره ریاست ایران، این جلسات به ریاست دکتر ظریف، وزیر امور خارجه ایران، برگزار شد. علاوه بر این، کمیته فلسطین یک نشست اضطراری نیز در سطح وزرای خارجه در مردادماه 1393 در تهران برگزار کرد.
10- مذاکرات دوره ای با ترویکا اتحادیه اروپا
طی دوره ریاست ایران بر جنبش 5 بار نشستهایی بین ترویکا جنبش عدم تعهد و ترویکا اتحادیه اروپا برگزار شد. در این نشستها که اغلب به دعوت اتحادیه اروپا برگزار شد، موضوعاتی مانند حفظ صلح، عدم اشاعه سلاحهای هسته ای، مسائل خاورمیانه، از جمله مسئله سوریه، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
11- پیگیری موثر اسناد عدم تعهد در اجلاس سران در تهران و لحاظ این مصوبات در مذاکرات بین المللی
کشورمان در همه مذاکرات بین المللی درزمینه های صلح و امنیت بین المللی، حقوق بشر و تنوع فرهنگی و خلع سلاح جهانی، اجلاس کنوانسیون منع سلاح های شیمیائی و میکروبی، جلسات و قطعنامه های حفظ صلح ، موضوعات حقوقی و ... هدف خود را حفظ و تائید مصوبات اجلاس تهران قرار داده است و در همه اسناد بین المللی مذاکره شده این اسناد به نوعی ذکر شده اند
12- مشارکت فعال جمهوری اسلامی ایران در هدایت و راهبری جنبش عدم تعهد در سازمانهای بین¬المللی از طریق برگزاری منظم جلسات هماهنگی برای تبیین مهمترین چالشها و اتخاذ راهکارهای تحقق منافع مشترک
برگزاری بیش از 900 جلسه هماهنگی با اعضای عدم تعهد در دوران ریاست 4 ساله خود گویای تلاشهای انجام شده از سوی کشورمان در این زمینه است.
13- مذاکره موثر با سازمانهای بین المللی و سایر کشورها برای تامین اهداف مشترک عدم تعهد که درحوزه وسیعی از موضوعات منجر به تعدیل روندها،تحقق اهداف عدم تعهد و مخالفت با زیاده خواهیهای غرب شد
کشورمان در ظرفیت رئیس عدم تعهد و به نمایندگی از سوی این جنبش مذاکرات متعددی را سازمانهای بین المللی مستقر در نیویورک، ژنو، وین و لاهه انجام داده است و دستاوردهائی داشته که رسما از سوی اعضای عدم تعهد مورد قدرانی واقع شده است
14- افزایش اعتبار جنبش عدم تعهد و کسب اقتدار دیپلماتیک از طریق هماهنگی مواضع در داخل جنبش و انسجام گروهی در مذاکرات بین المللی با نمایش دیپلماسی حرفه ای و قدرتمندانه و نمایندگی موثر و پرتوان آن بوسیله ایران به عنوان یک قدرت موثر منطقه ای
کشورمان در دوران ریاست بر عدم تعهد از همه ظرفیت دیپلماتیک خود استفاده کرد و ایفاگری نقش موثر دیپلماتیک در نمایندگی این جنبش منجر به ارتقای نقش عدم تعهد در فرآیندهای بین المللی شد
15- همآهنگی گروههای کاری پنجگانه جنبش و فراکسیونهای جنبش در شورای امنیت و کمیسیون تحکیم صلح
اعضای جنبش عدم تعهد دارای فراکسیونهایی در شورای امنیت و کمیسیون تحکیم صلح هستند که تحت نظر رئیس جنبش فعالیتهای خود را در آن فراکسیونها همآهنگ می کنند. معمولا همه ساله بین 5 تا 7 عضو غیر دائمی شورای امنیت از بین اعضای جنبش عدم تعهد هستند. فراکسیون جنبش در کمیسیون تحکیم صلح نیز از دیگر موقعیتهای مهمی است که جنبش عدم تعهد در سیستم ملل متحد دارد. این کمیسیون وظیفه اتخاذ تدابیری با هدف تحکیم صلح در مناطقی که قبلا قربانی جنگ و درگیری بوده و بعدا در آنها آتش بس برقرار شده، را دارد. کمیسیون مذکور دارای 31 عضو است که معمولا نیمی یا بیش از نیمی از اعضای آن عضو جنبش هستند
16- نمایش پویائی جنبش عدم تعهد از طریق ایفای موضع گیری فعال و منظم جنبش در مورد تحولات جاری و تدوین، کسب اجماع و صدور بیانیه های دفتر همآهنگی جنبش به صورت موثر که منعکس کننده نظرات و راهکارهای جنبش در ارتباط با تحولات جاری است
علاوه بر امور جاری و معمول و مشارکت در اجلاسها و ارائه صدها سخنرانی از سوی عدم تعهد در این اجلاسها، صدور 31 بیانیه رسمی از سوی دفتر همآهنگی جنبش عدم تعهد در مورد رصد تحولات جهانی یکی دیگر از دستاوردهای ریاست ایران بر عدم تعهد است که ماهیت پویا و فعال و موثر جنبش را نشان می دهد.
17-برگزاری نشستها ماهانه و نشستهای فوق العاده و همآهنگی و اطلاع رسانی جهت تبیین مواضع
جلسات هماهنگی بین اعضای عدم تعهد در نیویورک وین و لاهه به صورت هفتگی و ماهانه تحت ریاست ایران برگزار می شود و این اطلاع رسانی و رایزنی منظم با اعضا سبب افزایش قدرت عدم تعهد به واکنشهای جهانی شده است
18- بهینه کردن بهره برداری از ریاست بر عدم تعهد و فعال کردن این جنبش در حوزه های مطلوب از طریق تشكيل كميته راهبردي تحت عنوان كميته ايده پردازي متشكل از كارشناسان خبرة وزارت امور خارجه برای پایش منظم تحولات
برگزاری جلسات ستادی منظم این کمیته در وزارت امورخارجه برای رصد تحولات و ارسال دستوالعملهای لازم به نمایندگیهای کشورمان در خارج از کشور سبب هدفمند شدن و بهره برداری بهینه از ریاست بر عدم تعهد شد.
19-انجام مطلوب طیفی زیادی از اقدامات، ملاقاتها، مکاتبات، مصاحبه ها و امور دبیرخانه ای و لجستیک که مورد قدردانی اعضا قرار گرفته است
مکاتبات متعدد با اعضا و ایجاد هماهنگی در جنبش به بهترین نحو صورت گرفت به نحوی که تنها در نمایندگی نیویورک 916 یادداشت رسمی باضافه دهها نامه رسمی خطاب به اعضای جنبش و مقامات سازمان ملل ارسال شده است که مورد قدردانی همه اعضا قرارگرفته است.
20- خط بطلان بر ادعاهای تبلیغاتی دروغین غرب مبنی بر انزوای ایران از طریق مشارکت بین المللی به عنوان رئیس عدم تعهد با 120 عضو
بعد از تحریمهای ظالمانه علیه جمهوری اسلامی ایران بر اساس قطعنامه های غیر قانونی شورای امنیت، غرب دنبال این بود که به دنیا این تصویر اشتباه و ساختگی را القا کند که کشورمان منزوی است و نوعی اجماع علیه کشورمان در حال شکل گیری است. ریاست موثر و قدرتمندانه کشورمان بر عدم تعهد در طول چهار سال همه این نقشه ها را نقش بر آب کرد.
21- افزایش همکاری با کشورهای درحال توسعه و تقویت محور جنوب- جنوب در عرصه های سیاسی
افزایش قدرت و تاثیر گذاری محور جنوب در عرصه موضوعات سیاسی و امنیت بین المللی در اجلاسهای مربوطه نتیجه ریاست مقتدرانه کشورمان بر عدم تعهد و ایجاد انسجام و موضع گیری به موقع و مبتنی بر اصول این نهاد بود.
22- اطلاع رسانی و افزایش شفافیت در ریاست کشورمان بر عدم تعهد و راه اندازی و به روزرسانی منظم وب سایت جنبش به آدرس namiran.org
*محمد حسن دریایی، معاون مدیرکل امور سیاسی و امنیت بین الملل وزارت امورخارجه