رویداد۲۴- از
امروز طرح صدور كارتهاي جديد اعتباري با سه سقف تسهيلاتي
١٠، ٣٠ و ٥٠ ميليون تومان وارد فاز اجرا شد. اين اقدام
در حوزه سياستهاي پولي در ذات خود قصد دارد
تسهيلات خرد مانند وام جعاله، وام خريد خودرو و وام
كالاهاي اساسي را در قالب اعطاي كارت اعتباري خريد تجميع
كند. اما عدم پيشبيني برنامه لازم براي رفع چالشهاي اين تصميم
پولي، شكلگيري دوباره بازار سياه وامفروشي را محتمل ميكند.
هنوز خاطره فاكتورفروشيها در خصوص تسهيلات كالاهاي اساسي و
خودرو از ذهن نرفته است.
فاكتورهاي جعلي كه يا به واسطه
آشنايي تسهيلاتگيرنده با فروشنده كالا يا با تباني پرداخت
درصدي از وام اخذ شده به فروشنده كالا، صادر
ميشد و به خيال رونق خريد و فروش كالا و به حركت
درآمدن گردش مالي در بخش توليد و اقتصاد
كشور، سر از بخشهاي سوداگرانه درمي آورد. امروز نيز با
توجه به سقف ٥٠ ميليون توماني اين تسهيلات، انگيزه براي تبديل
اعتبارات به وجه نقد و صرف آن در بازار غيرمتشكل پولي بالاتر نيز
ميرود و اين در شرايطي است كه هنوز سياستگذاران پولي
تدبيري براي اين حواشي تصميمشان نينديشيدهاند. صرف
نظر از احتمال ايجاد بازار سياه و به مقصد نرسيدن اين طرح،
موضوع چگونگي تامين اعتبارات مورد نياز و پاسخگويي به خيل عظيمي از
تقاضا براي اين كارتها نيز مطرح است. تجربهاي كه در طرح صدور
كارتهاي اعتباري خريد كالاي ايراني در سال گذشته و كاهش سقف
اعتبار اين كارتها و ريزش شديد جامعه هدف آن اين واقعيت را
نشان ميدهد.
١٦ سال از زماني كه بانك مركزي پا روي سيم
فعاليت بخش خصوصي درحوزه صدور كارت اعتباري گذاشت؛
ميگذرد. از آن زمان نه تنها اتفاقي رخ نداده بلكه شرايط
براي توسعه اين نوع كارتها سال به سال سختتر نيز شده است. بعد
از تجربههاي گاه به گاه صدور كارت در دهه هفتاد، ثمين
كارت به عنوان يك نمونه نسبتا داخلي در حوزه كارت اعتباري
در سال ٧٩ به بازار عرضه شد و از همان سال نيز مخالفتها و
مقاومتهاي نهاد نظارتي با اين حركت آغاز شد تا اينكه در
نهايت ثمين كارت به گل نشست و حاصل تلاشهاي نهاد ناظر به يك
آييننامه با عنوان «بخشنامه؛ كارت بانك ويژه» در تاريخ ٢٦
فروردين سال ٨٠ صادر شد.
آن زمان هنوز هيچ بانك
خصوصي سعادت تولد پيدا نكرده بود و تنها بانك ملي
چند تجربه مقطعي درباره صدور كارت داشت كه به علت
فقدان زيرساخت مناسب نتوانسته بود چندان موفق عمل كند.
در نهايت اينكه «بخشنامه كارت بانك ويژه» در راستاي توسعه
صدور كارت اعتباري به سيستم بانكي ابلاغ شد اما تجربه سالهاي
بعد نشان ميدهد كه كارت اعتباري در گرداب
چالشهاي نظام بانكي عملا فرو رفته است.
تجربه عقيمحدود
يك سال و نيم بعد، يعني تابستان سال ٨١ بانكهاي خصوصي پاي به
ميدان فعاليت نهادند و بانك پارسيان خيلي زود و
در سال ٨٢ به سمت استفاده گستردهتر از ظرفيتهاي حوزه
پرداخت حركت كرد و يكي از خدمات اين بانك مقوله كارت
اعتباري بود. اين تجربه اما به دلايل مختلف عقيم ماند؛ از
جمله مهمترين علت، گرايش بانكها به سمت صفر كردن كارمزد
استفاده از خدمات بانكي و پرداخت در نيمه دوم
دهه ٨٠ است. يكي ديگر از موانع توسعه، فقدان فرهنگ
استفاده از اين كارت نزد فروشندگان بود. آنان
كارمزد حدود نيم تا يك و نيم درصد قيمت كالا يا
خدمت را از دارنده كارت دريافت ميكردند.
هشت سال بعدحدود
هفت سالي از صدور نخستين دستورالعمل درباره كارت اعتباري
گذشت اما در حالي كه تعداد كارتهاي صادره بانكي به
بيش از ٤/٤٨ ميليون كارت رسيده بود تنها ٢٨١ هزار فقره كارت
اعتباري معادل نيم درصد كل كارتها صادر شد. ضمن
اينكه تعداد تراكنشها و حجم مبالغ خريد انجام شده با
اين كارتها هيچگاه تا اكنون اعلام نشده تا در خصوص فعال
بودن و كيفيت عملكرد اين نوع كارت نيز تحليل واقعي انجام
شود. در چنين شرايطي درسال ٨٧ نوبت اداره نظامهاي
پرداخت رسيد تا با رديف كردن ٦ قانون و مصوبه در
مقدمه خود در ٢٩ آبان سال ١٣٨٧ اعلام كند: ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﻟﻌﻤﻞ
ﺍﺟﺮﺍﻳـﻲ صدور و ﺭﺍﻫﺒﺮﻱ ﮐﺎﺭﺕ ﺧﺮﻳﺪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ در ﺷﺒﻜﻪ ﺑﺎﻧﻜﻲ ﻛﺸﻮﺭ
در ۲۲ ماده و ١٤ تبصره ﺍﺑﻼﻍ ﻣﻲشود. اما الگوي كلي اين
ابلاغيه تفاوت زيادي با ساختار آنچه در فروردين ٨٠ ابلاغ
شده بود نداشت.
تفاوتها بيشتر در ميزان
توضيحات و تشريح بيشتر بود. براي مثال اگر در ابلاغيه اول از
ايجاد نظام مشخص اندازهگيري ريسك سخن گفته شده بود،
در ابلاغيه دوم مقوله اعتبارسنجي مشتري به صورت مشخص مورد
تاكيد قرار گرفته بود. همچنين مبلغ سقف اعتبار از ٣٠ ميليون ريال
به ٦٠ميليون ريال از منابع قرضالحسنه افزايش يافت.
سه سال ديگر گذشتپس
از گذشت ١٠ سال همچنان كارت اعتباري محل ترديد بانكها
بود. در شهريور سال ١٣٩٠ اداره كل مقررات، مجوزهاي بانكي و
مبازه با پولشويي سومين بخشنامه را با عنوان «دستورالعمل اجرايي كارت
اعتباري بر پايه عقد مرابحه به بانكها» ابلاغ كرد. بعد از
اين دستورالعمل نيز براي كارتهاي اعتباري ميزان تعداد
چند دستورالعمل صادر شد كه همه اين بخشنامهها اثر
مثبتي بر روند توسعه استفاده از كارت اعتباري نداشت. اين
دستورالعمل بنا بر تغيير عقد از قرض الحسنه به مرابحه دچار
تغييراتي در ساختار شده بود اما در عمل تفاوت
زيادي در فرآيند اجرا ايجاد نكرده بود.
چهارسال
سال ديگر هم گذشت و فقط تعداد مادههاي
دستورالعملها افزايش يافت. در مرداد سال ٩٤ از سوي
بانك مركزي دستورالعمل كارت اعتباري بر پايه عقد مرابحه اصلاح
شد. تدوينكنندگان در اصلاحيه با اشاره به
دستورالعمل سال ٩٠ نوشته بودند: ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﺑﺎﺯﺧﻮﺭﺩﻫﺎﻱ ﻭﺍﺻﻠﻪ ﻭ
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻫﺪﻑ ﺭﻓﻊ ﺑﺮﺧـﻲ، ﺍﺑﻬﺎﻣﺎﺕ ﻭ ﺍﻳﺮﺍﺩﺍﺕ ﻣﻮﺟﻮﺩ، ﺍﻧﻄﺒﺎﻕ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻔﺎﺩ
ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﻟﻌﻤﻞ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀـﻴﺎﺕ ﻭ ﺷـﺮﺍﻳﻂ ﻓﻌﻠـﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ، ﺗﺮﻭﻳﺞ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ
ﺍﺯ ﮐﺎﺭﺕ ﻫﺎﻱ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ ﺩﺭ ﺑﻴﻦ ﻣﺸﺘﺮﻳﺎﻥ بانكي ﻭ ﻧﻴﺰ ﻓـﺮﺍﻫﻢ كردن ﺑﺴـﺘﺮ
ﻻﺯﻡ ﺟﻬـﺖ ﺍﺟـﺮﺍﻱ ﻧﺮﻡ افزاري و ﺳﺨﺖ ﺍﻓﺰﺍﺭﻱ كارت اعتباري ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﻧﮏ
ﺍﻗﺪﺍﻡ ﺑﻪ ﺑﺎﺯﻧﮕﺮﻱ ﻣﻔﺎﺩ ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﻟﻌﻤﻞ ﺻﺪﺭﺍﻻﺷـﺎﺭﻩ كرد.
در اين
زمان يعني مرداد سال ٩٤ تعداد كارتهاي اعتباري
صادره با توجه به توضيحاتي كه پيشتر داده شد در
عمل حدود ٩٠٠ هزار فقره است. اگر چه در آمار ٦/١ ميليون ذكر
شده است. سهم اين ميزان كارت اعتباري از مجموعه ٣٥٥ميليون كارت رقم
٢٥/٠ درصد است. حتي اگر ٦/١ ميليون اعلام شده در آمار
بانك مركزي را هم لحاظ كنيم اين تعداد كارت حدود ٤٥/٠
درصد كل كارتهاي صادره بانكي است.
مقايسه
دستور العملهاي صادره درباره كارت اعتباري تا سال ٨٤ نشان
ميدهد تعداد مادههاي دستورالعملهاي كارت
اعتباري از ١٨ ماده در سال ٨٠ به ٣٥ ماده در سال ٩٤
افزايش پيدا كرده بود اما در عمل هيچ اتفاقي در
خصوص گسترش استفاده از كارت اعتباري در كشور رخ نداده
بود. نهايتا در تابستان ٩٥ باز تب توسعه كارت اعتباري در
بانك مركزي فزوني گرفت و در ١٨ شهريور جاري سايت بانك مركزي نوشت:
دستورالعمل جديد كارت اعتباري مرابحه ابلاغ شد.
در ذيل دستورالعمل نوشته شده است: ««ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﻟﻌﻤﻞ ﺍﺟﺮﺍﻳﻲ ﮐﺎﺭﺕ
ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ» ﺗﺒﺼﺮﻩ در٣٨ ماده و ٥ تبصره در ﻳﺎﺯﺩﻫﻤﻴﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮﻥ
ﻣﻘـﺮﺭﺍﺕ ﻭ ﻧﻈﺎﺭﺕ ﻣوﺳﺴﺎﺕ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻱ بانك ﻣﺮﮐﺰﻱ ﻣﻮﺭﺥ ٣١/٥/٩٥ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺭﺳﻴﺪ ﻭ
ﺍﺯ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﺑﻼﻍ ﻻﺯﻡ ﺍﻻﺟﺮﺍ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ.»
به تعبير ديگر در حالي
كه تعداد مواد دستورالعملها از ١٨ به ٣٨ رسيده
اما سهم كارت اعتباري از تقريبا نيم درصد به نصف يعني ٢٧/٠
درصد كاهش يافته است. در آخرين آمار منتشره از سوي بانك
مركزي تعداد كارتهاي صادره كارت اعتباري به ٩٥٠ هزار فقره
رسيد كه اين ميزان سهم ٢٧/٠ درصدي در ٣٤٤ميليون فقره
كل كارتهاي صادره بانكي را به خود اختصاص داده است .
كارتهاي سه رنگ اعتباريكارتهاي
اعتباري خريد كالا در سه رنگ برنزي تا سقف ۱۰ ميليون تومان،
نقرهاي ۳۰ ميليون تومان و طلايي ۵۰ ميليون تومان صادر و براساس
بازپرداخت اقساط از سوي مشتري به وي تحويل ميشود. سود
بازپرداخت تسهيلات اين كارتها براساس عقود مبادلهاي كه اكنون
با سود عقود مشاركتي برابر و تا ۱۸ درصد است، خواهد
بود. گرچه قرار بود كارتهاي اعتباري خريد كالاي ايراني به
مدت يكسال توزيع شود، اما براساس موافقتي كه از سوي بانك مركزي
انجام شد تا پايان سال جديد زمان آن تمديد شده و
در اين حالت متقاضيان اكنون با دو گزينه براي دريافت كارتهاي
اعتباري در شبكه بانكي مواجه خواهند بود.
اما كارتهاي
اعتباري سهرنگ قرار است به زودي جايگزين تسهيلات خرد از جمله
كالا، خودرو و امثال آن شود و براساس وعده بانك مركزي اين
كارتها حداكثر تا پايان سال آينده جاي وامهاي خرد را
خواهد گرفت. در مورد كارتهاي جديد اعتباري بايد
اين را هم اضافه كرد كه خريد طي ماه انجام شده و در پايان
آن صاحب كارت ميتواند نسبت به تسويه بدهي اقدام كند، اما
اگر تسويه وجود نداشت دارندگان بايد مانده
بدهي خود را به مدت ۱۲ تا ۳۶ ماه تقسيط كرده و پرداخت
كنند. در اعطاي اين كارتها اعتبارسنجي مشتريان و سابقه خوشحسابي
آنها مورد توجه بوده و هر شهروند ميتواند از بانكهاي
مختلف كارت اعتباري بگيرد، اما سقف اعتبار دريافتي نميتواند
بيش از ۵۰ ميليون تومان باشد.