گزارشی از وضعیت اقتصادی کشور/ برجام و تحریم با ایران چه کرد؟

رویداد۲۴ حسن روحانی رئیس جمهور دیروز چهارشنبه چهارم فروردین در جلسه هیات دولت ضمن اشاره به مسئله مذاکرات هسته‌ای و لزوم لغو همه تحریم‌ها اظهار داشت که؛ «ما به دنیا می‌گوییم علی رغم سه سال تحریم ظالمانه به برجام باز می‌گردیم و فعلا هم قصد نداریم مساله خسارت را مطرح کنیم، مسئولین کشور به وقت خود آن را دنبال خواهند کرد». شکی نیست که خسارت‌های ناشی از تحریم‌های اعمال شده از سوی دولت آمریکا، اقتصاد ایران را دچار خسارت‌ها زیانباری کرده است، اما این خسارت‌ها تا چه میزان اقتصاد ایران را متأثر کرده است. شبکه سی ان بی سی آمریکا طی گزارشی به ارائه اعداد و ارقامی پرداخته است که نحوه تأثیر توافق موسوم به برجام و سپس تحریم‌های اقتصادی دولت آمریکا بر اقتصاد ایران را مورد بررسی قرار داده است.

به نقل از سی ان بی سی آمریکا، در سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا به علاوه آلمان)، پیمانی موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بسته شد که قرار بود علاوه بر پایان دادن به آنچه تهدید برنامه اتمی ایران خوانده می‌شد، تحریم‌های اقتصادی چندین ساله دولت‌های غربی برضد ایران برداشته شود و تعاملات اقصادی بین المللی از سر گرفته شود. با این حال روی کارآمدن دولت دونالد ترامپ خیلی زود این پیمان بین المللی را زیر سوال برد و دولت آمریکا در سال ۲۰۱۸ به صورت یکجانبه نه تنها از این پیمان خارج شد بلکه مجدداً تحریم‌های اقتصادی جدیدی را برضد ایران اعمال کرد. سیاست جدید دولت ترامپ در قبال ایران «فشار حداکثری» نام گرفت که حتی در نام هم چیزی فراتر از تحریم‌های قبلی این کشور بود.

این فشار حداکثری ابزاری بود که دونالد ترامپ درصد بود تا با استفاده از آن ایران را مجبور به مذاکره مجدد بر سر موضوع هسته‌ای کند، اما جمهوری اسلامی ایران هرگونه مذاکره بر سر برجام را رد کرد و در واکنش به اقدامات این دولت از انجام برخی تعهدات خود نیز دست کشید. روی کارآمدن دولت جدید آمریکا و جو بایدن از همان ابتدا گمانه زنی‌های مبنی بر بازگشت آمریکا به برجام را مطرح کرد تااینکه خود بایدن نیز رسماً مدعی شد که چنین اقدامی را درپیش خواهد گرفت. با این حال سیاست خارجی دولت جدید آمریکا در نخستین واکنش رسمی بازگشت این دولت به برجام را مشروط به بازگشت ایران به تعهدات خود دانست و ایران نیز متقابلاً برداشتن تمام تحریم‌ها را شرط بازگشت به تعهدات دانست. با این حال در این مدت اقتصاد ایران دچار خسارت‌هایی شد که سی ان بی سی آمریکا در ۶ حوزه بدان پرداخته است.

طبق گزارش صندوق بین المللی پول، جمهوری اسلامی در سال ۲۰۱۶ و پس از امضای توافق هسته ای، از رشد اقتصادی قابل توجه ۱۲.۵ ٪ برخوردار شد. با این حال، این رشد کوتاه مدت بود اقتصاد ایران از سال ۲۰۱۷ به طور مداوم و تا سال ۲۰۲۰ هر ساله در حدود ۴.۹۹ ٪، کوچکتر شده است. آبرامز، نماینده ویژه سابق ایالات متحده در امور ایران در دوران دولت ترامپ که اکنون عضو ارشد مطالعات خاورمیانه در شورای روابط خارجی (CFR) است، می‌گوید: «غیرممکن است که دقیقاً بدانیم که چه بخش‌های از اقتصاد ایران بدون تحریم مانده است، اما من فکر می‌کنم کاملاً واضح است که این تحریم‌ها بر اقتصاد ایران و بودجه دولت تأثیر مستقیم داشته است. با این همه صندوق بین المللی پول رشد ناخالص داخلی ایران را در سال ۲۰۲۱ با رشدی ۳ درصدی پیش بینی کرده است.

 

گزارش صندوق بین المللی پول نشان می‌دهد که ایران در فاصله کوتاه توافق برجام در سال ۲۰۱۵ تا پیش از آغاز تحریم‌ها توانسته است هم تولید و هم صادرات نفت خود را به میزان دو برابر افزایش دهد، اما پس از تحریم‌های دولت ترامپ این میزان حتی به کمتر از سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ رسیده است. آبرامز در این خصوص می‌گوید؛ این تحریم‌ها توانایی ایران در فروش نفت را کاهش داده و از بازگرداندن پول حاصل از فروش انرژی به آن‌ها جلوگیری می‌کند. وی افزود: «میلیارد‌ها دلار پول حاصل از فروش نفت ایران در بانک‌های عراق و چین و کره جنوبی بلوکه شده است که ایران به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند از آن‌ها استفاده کند». طبق تخمین صندوق بین المللی پول، انتظار می‌رود صادرات نفت جمهوری اسلامی در سال ۲۰۲۱ نیز روند کاهشی داشته باشد.

 

گزارش صندوق بین المللی پول نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵، یعنی همان سالی که توافق موسوم به برجام به امضا رسید، تجارت جهانی ایران در پایین‌ترین میزان خود نسبت به سال‌های قبل قرار گرفته بود، اما پس از امضای توافق هسته ای، تجارت خارجی این کشور شاهد صعودی چشمگیر شد. ایران در سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار صادرات خارجی و اندکی کمتر از ۱۰۰ میلیارد دلار واردات داشت که این رقم در سال بعد، به ویژه در بخش صادرات شاهد سقوطی شدید بود. این روند نزولی تا سال ۲۰۱۵ ادامه یافت تا اینکه فضای پس از برجام تجارت جهانی ایران را مجدداً رونق داد. این رقم پس از تحریم‌های سال ۲۰۱۸ شاهد یک سقوط مجدد بود به نحوی که هم صادرات و هم واردات را به زیر ۶۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ رساند. صندوق بین المللی پول ادامه این روند را برای سال ۲۰۲۱ نیز پیش بینی کرده است.

 

تورم در ایران طبق گزارش صندوق بین المللی پول، از سال ۲۰۱۳ روند نزولی داشته است و پس از سال ۲۰۱۵ و توافق برجام به پایین‌ترین میزان خود در دهه گذشته خود رسید، اما این تورم از سال ۲۰۱۷ و یک سال پیش از آغاز تحریم‌های دولت آمریکا به شکل فزاینده‌ای در مسیر صعودی قرار گرفت. این روند افزایش تورم در سال ۲۰۱۹ به اوج خود و بالای ۴۰ درصد رسید و نکته جالب توجه آنکه پیش از کنار رفتن ترامپ این افزایش تورم روند کاهشی به خود گرفت. با این حال بسیاری کارشناسان این تورم را نتیجه تضعیف شدید ریال در برابر ارز‌های دیگر می‌دانند. صندوق بین لمللی پول برای سال ۲۰۲۱ نیز تورم ۳۰ درصدی را برای اقتصاد ایران پیش بینی کرده است.

 

صندوق بین المللی پول نرخ بیکاری در ایران را از سال ۲۰۱۱ کاهشی نشان می‌دهد که از رقم بالای ۱۲ درصد در این سال تا رقم ۱۰.۳ در سال ۲۰۱۳ ادامه داشته است با این حال این گزارش تأکید دارد که برجام نه تنها باعث کاهش نرخ بیکاری نشد بلکه پس از این پیمان نرخ بیکاری در ایران مجدداً به بالای ۱۲ درصد رسیده است. جالب توجه است که این نرخ پس از تحریم‌های دولت ترامپ روند نزولی به خود گرفته و مجدداً در سال ۲۰۲۰ به بالای ۱۲ درصد رسیده است. صندوق بین المللی پول پیش بینی کرده است که نرخ بیکاری در ایران در سال ۲۰۲۱ بازهم روند صعودی داشته باشد و به ۱۲.۴ برسد.

 

گزارش صندوق بین المللی پول تأکید دارد که کسری بودجه در ایران از سال ۲۰۱۳ به طور مداوم رو به افزایش بوده است و چه برجام و چه تحریم‌های دولت آمریکا نتوانسته است تأثیر بسزایی در کاهش این روند ایجاد کند. گرچه کسری بودجه همیشه چیز بدی نیست، اما این امر می‌تواند توانایی کشور در بهبود فعالیت اقتصادی و بازیابی از اثرات منفی همه گیری ویروس کرونا را محدود کند. این کسری بودجه به ویژه در سال ۲۰۲۰ به شدت افزایش داشته است و صندوق بین المللی پول برای سال ۲۰۲۱ نیز پیش بینی کرده که این رقم به دو برابر سال ۲۰۲۰ خواهد رسید.

 

نمودار 10 ساله صندوق بین المللی پول از میزان کسری مالی و بودجه در ایران (2011-2021)

 

 

روی هم رفته گزارش صندوق بین المللی پول نشان می‌دهد که خسارت‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌های دولت آمریکا بر اقتصاد ایران بسیار قابل توجه بوده است، اما در برخی موارد باید پذیرفت که اقتصاد ایران نیز دارای مشکلات عدیده داخلی است که برخی از این خسارت‌ها ناشی از همین مشکلات داخلی است.