رویداد۲۴ پیروزی جو بایدن در انتخابات آمریکا امیدها برای بازنگری رویکرد آمریکایی ها در توافق هسته ای ایران را افزایش داد. واشنگتن با تمدید تحریم های گسترده اقتصادی علیه ایران در سال ۲۰۱۸ به طور یک جانبه از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شده بود.
رویه اعمال تحریم های ایالات متحده در ورای مرزهای این کشور تعداد قابل توجهی از شرکت های خارجی را مجبور به ترک ایران کرد. شرکت های حوزه اتحادیه اروپا بیشترین آسیب ها در این زمینه را دیده اند. علاوه بر این، فرمان های اجرایی به شماره ۱۳۸۴۶، ۱۳۸۷۱، ۱۳۸۷۶، ۱۳۹۰۲ و ۱۳۹۴۹ در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ حجم اقدامات محدود کننده علیه ایران را افزایش داد. به نوبه خود و با افزایش و یا شروع مجدد تحریم ها، تهران به تدریج از انجام تعهدات خود در برجام دور شد. از ویژگی های رویکرد آمریکایی ها در دوران ترامپ، در هم آمیختن مسائل هسته ای با سایر موضوعات و مرتبط کردن کاهش تحریم ها با آنها بود.
از جمله این موارد می توان به تکثیر موشک های بالستیک، آزادی شهروندان آمریکایی و شهروندان کشورهای متحد آمریکا، عقب نشینی نیروهای ایرانی از سوریه، پایان دادن به حمایت ها از حوثی ها در یمن، طالبان در افغانستان و مواردی از این دست اشاره کرد. با خروج از برجام، واشنگتن مورد انتقاد همه اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفت (برجام از اعتبار بین المللی برخوردار است، از جمله به وسیله قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل). اتحادیه اروپا با اینکه از ایالات متحده انتقاد کرد، اما نتوانست بر متحدان آمریکا تاثیری بگذارد و باید گفت که ایالات متحده حتی در زمان شیوع همه گیری کرونا هم رژیم تحریمی سخت خود علیه ایران را حفظ نمود و هیچ گونه معافیت جدی بشردوستانه برای این کشور اعمال نشد.
آن طور که برمی آید، تحریم های اعمال شده از سوی آمریکا هزینه های اقتصادی فراوانی را برای ایران داشته است. با این حال، واشنگتن نیز به طور قابل توجهی در انزوای دیپلماتیک قرار گرفته و در حالی که ایالات متحده به سادگی می توانست نظرات متحدان و شرکای خود در توافق هسته ای را نادیده بگیرد، برجام همچنان به دو دلیل از اهمیت خاصی برخوردار است.
دلیل اول، فعالیت ایران برای از سرگیری برنامه هسته ای است. تحریم های یک جانبه آمریکا به اقتصاد ایران آسیب می رساند، اما بعید به نظر می رسد که تهران را مجبور به کنار گذاشتن توسعه صنعت هسته ای خود بکند. ایالات متحده این خطر را احساس می کند که ممکن است خود را در برابر واقعیتی دیگر در روند توسعه برنامه هسته ای ایران ببیند و برخلاف سال های ۲۰۰۰ میلادی، گردآوری یک ائتلاف بین المللی برای خنثی کردن چنین برنامه ای برای واشنگتن بسیار دشوارتر خواهد بود؛ به خصوص با توجه به اینکه آمریکایی ها خودشان از برجام خارج شده اند. دلیل دوم احتمالا تأمین گسترده سلاح های متعارف برای ایران است که تا همین اواخر با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل ممنوع بود و اگرچه فرمان اجرایی ۱۳۹۴۹ ترامپ تامین کنندگان سلاح های متعارف به ایران را تهدید به تحریم می کند، اما ممکن است تامین سلاح تبدیل به واقعیت شود، به خصوص از طرف روسیه و چین.
به عبارت دیگر، باید گفت که بازگشت ایالات متحده به بحث برجام نه تنها با تعهد رئیس جمهور جدید آمریکا به دیپلماسی چندجانبه، بلکه با دلایلی عملگرا نیز صورت می گیرد. با این حال، این بدان معنا نیست که ایالات متحده با بازگرداندن وضعیت موجود موافقت خواهد کرد. آمریکایی ها مذاکرات سختی را انجام خواهند داد و تلاش خواهند کرد تا حداکثر امتیازات از ایران را بگیرند. در واقع آن چه که به عنوان «کوچک ترین مضرب مشترک» از طرف ترامپ تعیین شده است در محاسبات دولت جدید آمریکا نقش خواهد داشت. حتی در صورت مشاهده برخی انعطاف ها، بعید به نظر می رسد واقعیت های جدید، مشابه دوره قبل از خروج آمریکا از برجام باشد.
بیشتر بخوانید: مذاکره از پشت پرده/ مذاکرات هسته‌ای وین به کجا خواهد رسید؟
ماراتن دیپلماتیک برای آغاز مجدد برجام بلافاصله پس از روی کار آمدن رئیس جمهوری جدید ایالات متحده آغاز شد. همانطور که انتظار می رفت، اولین مانع ترتیب انجام اقدامات بود. تهران اعلام کرده که تنها پس از لغو تحریم های ایالات متحده حاضر به از سرگیری اجرای کامل تعهدات خود در قبال برجام است. واشنگتن هم موضعی کاملا عکس این موضع را اتخاذ کرده است: اول، پیروی از مفاد توافق نامه توسط ایران، و تنها پس از آن - حل مسئله تحریم ها. در عین حال، هر دو طرف یک سری مشورت ها را با طرف های دیگر این توافق نامه آغاز کرده اند. چین انجام مذاکرات چند جانبه را توصیه کرده است. این پیشنهاد از طرف روسیه هم مورد حمایت قرار گرفته است. اتحادیه اروپا داوطلبی خود را برای انجام نقش میانجی اعلام کرده، اما در اواخر ماه فوریه، ایران از حضور در یک نشست غیررسمی با ایالات متحده با میانجیگری اتحادیه اروپا که از طرف رئیس دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا جوزپ بورل پیشنهاد شده بود خودداری کرد.
موضع روسیه در مورد برجام بدین شرح است: نخست، روسیه از بازگشت به مذاکرات استقبال می کند. دوم اینکه مسکو بر لزوم تفکیک موضوعات هسته ای از سایر موضوعات تاکید می کند چرا که در غیر این صورت، احتمال دستیابی به هر گونه مصالحه ای دور از دسترس به نظر می رسد. سوم، روسیه پیشنهاد "اقدام همزمان" را می دهد، یعنی واشنگتن و تهران باید اقدامات خود در رابطه با برجام را به طور همزمان انجام دهند: واشنگتن دارایی های ایران را آزاد می کند و تحریم ها را بر می دارد، تهران به تدریج به تعهدات برجام باز می گردد.
در عین حال، این ها همه بستگی زیادی به آنچه "اقدام همزمان" می تواند باشد، خواهد داشت. به عنوان مثال، ایالات متحده می تواند دستورات اجرایی ترامپ در سال های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ را لغو کند، اما همه تحریم های تجدید شده در سال ۲۰۱۸ را در جای خود باقی گذارد. در چنین شرایطی بعید است ایران به طور کامل به تعهدات خود بازگردد. همچنین، زمان بندی انجام این اقدامات نیز مهم است چرا که روند بازگشت به برجام می تواند تقریبا تا زمانی بی پایان به طول انجامد. عوامل خارجی هم باید در نظر گرفته شوند. حتی اگر تفکیک برجام از سایر موضوعات امکان پذیر باشد، این موضوعات باز هم تاثیر مهمی در مذاکرات خواهند داشت. باید یادآور شد که اوضاع در سوریه، یمن و دیگر نقاط درگیری میان آمریکا و ایران ناپایدار است.
عوامل سیاسی داخلی را هم باید در نظر گرفت. انتخابات پیش رو در ایران ممکن است مواضع دیپلماتیک این کشور را تحت تأثیر قرار دهد که این می تواند به سخت تر شدن این مواضع بیانجامد. در ایالات متحده هم چرخه سیاسی تازه آغاز شده است. اما در اینجا مشخصه های نهادهای آمریکایی را هم باید در نظر داشت. حتی اگر جو بایدن با احکام خود تصمیمات دونالد ترامپ را لغو کرده و به وضعیت سابق بازگردد، باز هم وی نخواهد توانست تا همه قوانین ایالات متحده در مورد ایران را تغییر دهد. رئیس جمهور همچنان باید مرتباً به کنگره گزارش دهد و اجرای برجام را «تأیید» کند. این احتمال وجود دارد که رئیس جمهور بعدی از صدور "تاییدیه" سرباز زند، همان کاری که ترامپ در سال ۲۰۱۸ انجام داد.