كاخي كه به نام خودش سند
خورد و حتي بعد از به قدرت رسيدن پهلوي‌ها تغيير نام نداد. «صاحبقرانيه»
درست در راستاي حرم حضرت عبدالعظيم قرار دارد، به گفته كاركنان مجموعه تا
چند سال پيش هم از پنجره تالار آيينه، در روزهايي كه هواي تهران كمتر
خاكستري بود مي‌شد بارگاه حضرت عبدالعظيم را ديد، اما حالا تنها چشم‌انداز
تالار آيينه صاحبقرانيه جرثقيل‌ها و اسكلت‌هاي آهني برج‌هايي هستند كه قد
علم كرده‌اند و چشم‌انداز كاخ را تا چند صدمتري محدود كرده‌اند.
البته اين تنها تاثير برج‌سازي و بلند مرتبه‌سازي‌هاي محله نياوران بر يكي
از فاخرترين بناهاي تاريخي شمال تهران نيست. تن صاحبقرانيه از
گودبرداري‌ها و ساخت و سازهايي كه به گفته كارشناسان رفتار زمين را در
منطقه تغيير داده به لرزه افتاده است. هفته گذشته محمد حسن طالبيان معاون
ميراث فرهنگي كشور اعلام كرد: «محدوده كاخ نشست كرده و ترك‌هايي در كف و
سقف كاخ ايجاد شده است.
مطالعاتي
را آغاز كرده‌ايم، و بستر محدوده را مطالعه كرده‌ايم، يكي از احتمالاتي كه
وجود دارد اين است كه اين ترك‌ها ناشي از تجمع آب قنات‌هايي باشد كه از
زير اين بنا عبور مي‌كردند و به دليل ساخت مجموعه تجاري در جنوب مجموعه
نياوران در حال ساخت است، آب‌هاي قنات‌ها زير زمين جمع شده و پديده آب
شستگي اتفاق افتاده و باعث نشست زمين شده است.» يكي از كارشناسان مجموعه
مي‌گويد: «ما سال‌هاي قبل هم روند آسيب را در كاخ صاحبقرانيه داشتيم و
تمهيداتي هم براي حفاظت بنا به كار مي‌گرفتيم، فروش محدود بليت و پذيرش
بازديد‌كنندگان در قالب گروه‌هاي كم تعداد براي بازديد، از جمله اين تدابير
بود، اما اخيرا روند آسيب‌ها شدت پيدا كرده است.
ما
پيش از اين شايد هر سال يك بار شاهد ريختن آيينه‌ها در تالار آيينه بوديم،
اما اخيرا هر ماه چندين آيينه از بنا جدا مي‌شود.» غربت عجيبي در تالار
آيينه حكمفرماست، جايي كه روزي تصميمات كلان حكومتي در آن گرفته مي‌شد حالا
در رخوتي تلخ آرام گرفته و ميزهايش خالي و ديوارهايش خالي‌ترند. كارشناس
موزه مي‌گويد: «سال گذشته تمام اشيا را جمع كرديم و روي مبل‌ها را با پارچه
پوشانديم، اما مديريت چند ماه پيش اعلام كردند كه قصد دارند مجددا موزه را
براي بازديد عموم آماده كنند، به همين دليل مجددا اشيا را در جاي خودشان
چيديم. طبقه اول صاحبقرانيه يك سالي مي‌شود كه تعطيل شده اما حوضخانه از
آبان ماه سال پيش و با تشديد آسيب‌ها تعطيل شد.»
فرش‌ها نامنظم و به هم ريخته روي زمين پهن شده‌اند، ميزها خالي‌اند و روي
مبلمان را با پارچه‌هاي سفيد پوشانده‌اند. در اتاق اسناد، مظفر الدين شاه
بعد از امضاي فرمان مشروطه انگار خيره شده به ترك بزرگي كه به گفته كارشناس
مجموعه ترك خطرناكي است. احوال صاحبقرانيه خوش نيست. در‌هاي آهني منتهي به
بنا بسته‌اند و بازديد‌كنندگان فقط تا چند قدمي كاخ مي‌رسند و بعد از
نگاهي گذرا با خواندن متن كه در نزديكي بنا نصب شده است و به آنها مي‌گويد:
«صاحبقرانيه جهت انجام مطالعات آسيب‌شناسي و مقاوم‌سازي تعطيل است.» به
سراغ ساير بناهاي مجموعه مي‌روند و هيچ كس از خودش نمي‌پرسد چه كساني اين
مقاوم‌سازي و آسيب‌شناسي را انجام مي‌دهند؟ چرا بنايي كه نياز به مرمت دارد
اينقدر در سكوت فرو رفته و گويي منتظر اتفاق ناگواري است؟
شايد اگر اقدام موثري به سرعت براي نجات اين بناي فاخر انجام نشود، بايد
آماده شويم تا خبر به تاريخ پيوستن اين بناي تاريخي را به سختي باور كنيم.
صاحبقرانيه احوال خوشي ندارد. تالار آيينه حالا در سكوت از پشت حريرهاي
چرك شده به جرثقيل‌ها نگاه مي‌كند كه قاتل هويت اين شهر شده‌اند. به
اسكلت‌هايي كه هيچ اصالتي ندارند و هر روز گوشه‌اي قد مي‌كشند. در تالار
آيينه حالا خبري از ابهت و شكوه شاهانه قاجارها نيست. ترك‌ها به تمام تاريخ
چشم غره مي‌روند و تن ديوارهاي خسته را زخمي كرده‌اند. در بالا دست، بناي
ديگر قاجاري مجموعه هم اوضاع خوشي ندارد. پاي ترك‌ها به كوشك احمدشاهي هم
باز شده، ستون‌ها و تن ديوارها و سقف ايوان بنا از گزند ترك‌ها در امان
نمانده‌اند.
روز گذشته اسكندر مختاري كارشناس مرمت ميراث فرهنگي، بعد
از بازديدي كه از صاحبقرانيه و مجموعه نياوران داشت به «اعتماد» گفت:
«عمده‌ترين مشكلي كه نه‌تنها در مجموعه نياوران بلكه به طور كلي در مورد
تمامي بناهاي تاريخي تهران مي‌بينم نشست زمين است. بر اثر شرايطي كه در
تهران پيش آمده سفره‌هاي آب زيرزميني پايين رفته‌اند و همين موضوع باعث شده
كه زمين خشك شود، و رطوبت خود را از دست بدهد و براثر از دست دادن رطوبت
دشت تهران نشست كرده است و اين نشست در جاهاي مختلف خود را نشان مي‌دهد. به
خصوص در بناهايي كه از قبل هم در شرايط مناسبي نبودند، اين نشست زمين نمود
بيشتري دارد.
مشكلاتي را كه امروز در ساختمان ديدم به دو بخش تقسيم مي‌كنم، يك بخش آن‌كه هنوز چندان حاد نشده، نشست زمين در قسمت جنوب شرق است، و بيشتر در محوطه بنا خود را نشان داده و هنوز تاثير زيادي روي ساختمان نگذاشته است. بخش ديگر اين است كه اين بنا از سال‌هاي پيش نياز به مرمت داشت و همچنان اين نياز در صاحبقرانيه وجود دارد. مصالح قديمي دچار فرسايش شده‌اند و بايد تعمير شوند و اين بنا احتياج به مرمت‌هاي جدي دارد.» رحمت‌الله رئوف مدير مجموعه نياوران در خصوص آسيب‌هايي كه مجموعه نياوران را تهديد مي‌كند به «اعتماد» مي‌گويد: «تا مطالعات علمي انجام نشود و نتايج آنها در دسترس نباشد نمي‌توانيم به طور قطعي اظهارنظر كنيم كه عامل آسيب‌هاي اخير صاحبقرانيه چيست.
اما به طور كلي نشست زمين در مجموعه نياوران از شمالي‌ترين نقطه تا جنوبي‌ترين نقطه مشاهده مي‌شود. در بخشي از مجموعه اين نشست در عمارت اتفاق افتاده است در بخش ديگر هم در محوطه و فضاي سبز يا ديوارهايي كه مرز بيرون و داخل بنا است شكاف برداشته است.» اسكندر مختاري در خصوص اقداماتي كه در حال حاضر بايد در مجموعه نياوران انجام شود مي‌گويد: «مهم‌ترين اقدامي كه در حال حاضر بايد انجام شود اين است كه زميني را كه ساختمان روي آن قرار گرفته است مقاوم‌سازي كنيم. به اين دليل كه در حال حاضر رفتار زمين در صاحبقرانيه و كوشك احمدشاهي نسبت به گذشته تغيير كرده است.»
از سويي رحمت‌الله رئوف از اقدامات
پيشگيرانه براي حفاظت بناهاي مجموعه مي‌گويد: «ما تنها اقدامي كه
مي‌توانستيم انجام دهيم، تعطيل كردن بناهايي بود كه در اثر اين اتفاق آسيب
ديده‌اند و آسيب‌هاي‌شان مشهود است. طبقه دوم كوشك احمدشاهي را به طور كلي
تخليه كرده‌ايم و همچنين رفت و آمد در اطراف بناي صاحبقرانيه را محدود
كرديم تا از آسيب‌هاي بيشتر در محدوده بنا پيشگيري كنيم. اقدامات پيشگيرانه
و اقدامات اضطراري براي حفاظت را انجام داده‌ايم.» طي روزهاي اخير بعضي از
كارشناسان اعلام كردند دليل تشديد آسيب‌هاي كاخ صاحبقرانيه، گودبرداري
عميق و ساخت پروژه اطلس‌مال است، مختاري در خصوص تاثير پروژه اطلس‌مال بر
آسيب‌هاي كاخ صاحبقرانيه مي‌گويد: «نمي‌شود با سرعت در اين مورد اظهارنظر
كرد و بايد دقيقا كارشناسي صورت گيرد و بعد با توجه به نظر كارشناسان در
اين زمينه اظهارنظر كرد. اصولا گودبرداري بيش از يك تا دو طبقه
زيرساخت‌هاي تهران را تغيير مي‌دهد.
به
اين دليل كه تهران مسير قنوات بسياري دارد و گود‌برداري‌هاي عميق عموما به
قنات بر مي‌خورد و با گودبرداري براي قنات‌ها انسداد يا تغيير مسير رخ
مي‌دهد. در صورت تغيير مسير قنات درخت‌هايي كه در منطقه قرار دارند از
پايين دست شروع به خشك شدن مي‌كنند. با ساخت و سازهايي كه در تهران در حال
وقوع است به طور كلي ساختار زمين در حال تغيير است. اين تغيير يا به دليل
برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني اتفاق مي‌افتد يا بر اثر تغيير مسير و
انسداد قنوات است كه ساختار زمين تغيير مي‌كند.» تهران اين روزها هيچ اثري
از تهران قاجاري در خود ندارد، تك نشانه‌هاي باقيمانده از آن روزها هم زير
سايه سنگين برج‌ها و مجتمع‌هاي بزرگ تجاري در حال تخريب است و نگاه‌هاي
نگران در مقابل عظمت مجتمع‌هاي تجاري تنها كاري كه از دست‌شان بر مي‌آيد
اين است كه دغدغه‌اي عمومي ايجاد كنند تا ته‌مانده‌هاي هويت شهري پايتخت
٢٠٠ ساله ايران را حفظ كنند.
منبع: اعتماد