رویداد۲۴ مرضیه امیری: همزمان با خیز موج چهارم کرونا در کشور و آمار بی‌سابقه روزانه این ویروس در هفته اخیر روند واکسیناسیون در ایران اگرچه با تاخیر نسبت به کشور‌های دیگر جهان، اما آهنگ سریع‌تری نسبت به هفته‌های گذشته به خود گرفته است. اما روند واکسیناسیون در کشور با نگرانی‌های زیادی از سوی افکار عمومی همراه شده و تاخیر دولت و عملکرد آن در انجام واکسیناسیون هم این نگرانی‌ها را جدی‌تر کرده است. در حالی که در اکثر کشور‌های جهان واکسیناسیون به صورت عمومی و رایگان توسط دولت‌ها در حال انجام است، در ایران زمزمه‌های واکسن پولی و توزیع توسط بخش خصوصی وجود دارد و در میان اظهارنظرات مسئولان در تایید و رد این مساله در گردش است. در کنار توزیع غیرشفاف واکسن، چگونگی تهیه واکسن هم موضوع بحث است.
بیشتر بخوانید: سایه بی‌اعتمادی بر روند واکسیناسیون کرونا در ایران/ چرا لیست دریافت کنندگان واکسن کرونا اعلام نمی‌شود؟
چند ماهی است که ایران درصدد تولید واکسن است، اما هنوز هیچ‌کدام از واکسن‌های ساخت داخل به مرحله نهایی نرسیده است. انستیتو پاستور کشور که قرار است با همکاری کوبا واکسن تولید کند، اعلام کرده: «تا پایان خرداد ماه به فاز واکسیناسیون عمومی وارد می‌شود». واکسن ایرانی کوو برکت ساخت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام هم قرار است از دو ماه دیگر وارد فاز تزریق شود. واکسن کووپارس مؤسسه سرم‌سازی رازی و واکسن وزارت دفاع هم که به اسم میلاد دارو نور تولید می‌کند در آستانه ورود به فاز دوم هستند و واکسن سیناژر هم در مرحله اخذ تأییدیه کمیته بالینی است.
در کنار این واکسن‌ها، اما هفته پیش خبر تولید واکسن مشترک ایران و روسیه آمد و اولین محموله بانک سلولی آن توسط هواپیمای ماهان وارد کشور شد. در میان شرکت‌هایی که در داخل ایران دست به تولید واکسن زده‌اند به نظر می‌رسد ساخت واکسن اسپوتنیک خبر خوبی برای همه مردمی است که این روز‌ها درگیر کرونا هستند. اما اینکه شرکت وارد کننده این محموله کیست و چطور متولی ساخت واکسن اسپوتنیک در ایران شده، شبهه‌برانگیز است.
تولید واکسن کرونا در ایران و انحصار مبهم
نام شرکت اکتوور یا همان اکتوورکو بیش از هر چیز با نام ارز دولتی گره خورده و در لیست‌های ارزی منتشره از سوی بانک مرکزی همواره یکی از صدرنشینان دریافت ارز دولتی برای واردات بود. طبق بررسی‌های رویداد ۲۴ و به استناد فهرست ارزی بانک مرکزی، به شرکت اکتوور در بازه زمانی فروردین ۹۷ تا فروردین ۱۴۰۰ یعنی از شروع تخصیص ارز دولتی تا همین تازگی بالای ۱۸۵ نوبت ارز دولتی مشتمل بر یوان چین، روپیه هند و یورو تخصیص پیدا کرده است.
جست‌وجو در فهرست ارزی منتشره از سوی بانک مرکزی و محاسبات ما نشان می‌دهد، شرکت اکتوور در مجموع معادل ۳۲۲ میلیون و ۵۰۸ هزار و ۶۴۹ دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی دریافت کرده (در کنار این اعداد این را هم درنظر بگیریم که شرکت‌های واردکننده دارو دارای معافیت مالیاتی هستند.). به نظر می‌رسد ارز نیمایی چندان مورد اقبال این شرکت نبوده و در مجموع در بازه زمانی فروردین ۹۷ تا فروردین امسال ۳۱ میلیون و ۴۶۷ هزار و ۳۵۷ دلار ارز به نرخ نیمایی دریافت کرده است.
جالب اینجاست که شرکت اکتوور با این حجم بالای دلارهای ارزان دریافتی نامش در فهرست ۲۰ شرکت متخلف ارزی نیز ثبت شده است. مرداد ماه سال ۹۸ بود که رییس کل بانک مرکزی طی یک نامه به رییس‌جمهوری اسامی ۲۰ شرکتی را افشا کرد که در مجموع ۳.۵ میلیارد یورو ارز دولتی دریافت کرده، اما سرنوشت حدود یک میلیارد یورو از این ۳.۵ میلیارد یورو مبهم باقی مانده است. شرکت اکتوورکو یکی از این ۲۰ شرکتی بود که به گفته بانک مرکزی متخلف شناخته شده بودند. رئیس‌جمهور آن زمان با ارسال لیست دستگاه‌ها و شرکت‌های متخلف به دستگاه‌های مسوول، نوشته بود: «دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های دولتی فورا پاسخ دهند که چرا چنین تخلفی رخ داده است؟»
اما نه‌تنها سرنوشت این تخلف روشن نشد که پرداخت ارزهای دولتی به شرکت اکتوور تا فرودین همین امسال به قوت باقی مانده و حالا در این روزهای تب‌دار کرونایی نام این شرکت را برای تولید واکسن می‌شنویم. اما چه شد که با این سابقه و کارنامه در دریافت ارز دولتی، امتیاز ساخت واکسن اسپوتنیک در داخل کشور به اکتوور اختصاص یافت؟
شرکت اکتوورکو در سال ۱۳۴۸ توسط مصطفی نراقی تأسیس شد و فعالیت خود را در زمینه تولید و واردات دارو آغاز کرد. در سال ۱۳۸۹ کارخانه شرکت اکتوورکو راه اندازی شد و این شرکت در حال حاضر تحت هدایت نهاله نراقی است و محصولات دارویی تولید می‌کند.
حالا در کنار محصولات دارویی قبلی با مجوز وزارت بهداشت اکتوورکو محموله بانک سلولی وارد کشور کرده و با همکاری روسیه می‌خواهد واکسن اسپوتنیک را بسازد. هاله نراقی در بهمن ماه سال گذشته در مصاحبه‌ای با «فانا» در پاسخ به سوالی درباره اینکه وضعیت تامین ارز دارو را چطور ارزیابی می‌کنید؟» گفته بود: «فاجعه است.» او در همین مصاحبه از برنامه‌ریزی شرکت اکتوورکو برای تولید واکسن مشترک با خارج خبر داده و گفته بود: «فکر می‌کنیم بتوانیم ماهانه ۱.۵ تا ۲ میلیون دوز واکسن را تولید کنیم.»
نزدیک به دو ماه بعد از این مصاحبه، خبر تولید واکسن مشترک اکتوور رسما اعلام شد و محمد پیرورام، عضو هیات مدیره گروه دارویی اکتوور با اعلام این خبر به خبرگزاری صداوسیما گفت: «از چند ماه قبل با همکاری شرکت سازنده واکسن اسپوتنیک، تجهیزات و امکانات مورد نیاز کشت بانک سلولی و تهیه واکسن اسپوتنیک وی در کشور فراهم شد و حالا عملیات ساخت و تولید واکسن مشترک با روسیه آغاز خواهد شد.»
سعید نمکی، وزیر بهداشت پیش‌تر درباره شرکت اکتوور گفت بود: «مجموعه اکتوور از واحد‌های بزرگ صنعت داروسازی کشور است، چراکه بنده در صنایع دارویی کار کرده‌ام و بنیانگذار بسیاری از کارخانه‌های داروسازی کشور بوده‌ام و این مجموعه از بی‌نظیر‌ترین واحد‌های تولیدی دارو در منطقه است.».
این تمجید وزیر اما بی‌ربط به آشنایی با هیات مدیره اکتوور نبود. نهاله نراقی علاوه بر شرکت اکتوور، نائب‌رئیس هیئت مدیره شرکت «تراپیکال دراگ اینداستری کیش» نیز است. شرکتی که سعید نمکی، وزیر بهداشت پیش از این به عنوان موسس و مدیرعامل آن مشغول فعالیت بوده است. در این شرکت پسر نراقی، یعنی خشایار گنزالس هم جزو هیات مدیره است، فرزندی که حاصل ازدواج نهاله نراقی با یک فرد اسپانیایی است. نراقی در صنعت دارو به روابط ویژه‌اش با اسپانیا شناخته می‌شود و البته سعید نمکی علاقمند به روابط با اسپانیا، با یک سرچ ساده نام او به عنوان عضو اصلی هیات مدیره انجمن دوستی ایران و اسپانیا به چشم می‌خورد.
در میان داده‌های آگهی روزنامه‌های رسمی به آشنایی‌های دیگر نیز می‌توان رسید. سعید نمکی در سال ۸۹ ریاست هیات مدیره شرکت پرشیا ارس خاورمیانه را برعهده داشت. شرکتی که در سال ۹۵ فردی به نام نازنین جوادی جایگزین نمکی در آن شد. این شرکت حالا دارای یک آدرس پستی مشترک با شرکت اکتوور است. نازنین جوادی جزو نزدیکان کاری هاله نراقی است و در سایر شرکت‌های اقماری نراقی سمت دارد.
برخی از افراد حاضر در صنعت دارو می‌گویند، این صنعت در ایران درگیر یک مافیاست و از حلقه‌های ارتباطی و نزدیکی وزرای بهداشت به برخی شرکت‌های دارویی، مانند آنچه شرحش رفت مثال می‌زنند. عملکرد و ارتباطات و حالا اهدای امتیاز تولید واکسن مشترک به شرکتی مانند اکتوور هم این به این شبهه‌ها دامن زده و در غیاب عملکرد شفاف دولت در زمینه تولید، واردات و توزیع واکسن این شبهه‌ها رنگ جدی‌تر به خود گرفته است. در چنین شرایطی شاید حتی نتوان به وجود اراده‌ای مبنی بر توقف این روند‌های شبهه‌برانگیز در صنعت دارو اتکایی کرد، آیا در این غوغای کرونا، واکسن آن به سرنوشت ارزهای دولتی که یا گم شد یا آزاد فروخته شد، منجر می‌شود؟