رویداد۲۴ «آیا ایران قصدی برای احیای برجام دارد؟» طولانی شدن روند مذاكرات بازگشت به توافق هسته‌ای این پرسش را جایگزین پرسش‌های پیشین مبنی بر زمان احتمالی احیای توافق تا پیش یا پس از آغاز به كار دولت جدید در ایران كرده است.
در حالی كه به نظر میرسد مذاكره‌كنندگان ایران در هشت سال گذشته همچنان مجری رایزنیها در وین هستند اما روند تصمیم‌گیری در تهران از تغییرات جدید تاثیر پذیرفته است. به عنوان نمونه تا پیش از این، هیات مذاكره‌كننده ایران به ریاست عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه پس از بازگشت به تهران نتیجه رایزنیها را دراختیار شورای عالی امنیت ملی قرار میداد تا درباره راه‌حل‌های ایران برای اختلاف‌های باقیمانده تصمیم‌گیری نهایی صورت بگیرد.
با پیروزی ابراهیم رییسی در انتخابات ریاست‌جمهوری 1400 و نزدیك شدن به نقطه آغاز احیای برجام، نتیجه مذاكرات در وین علاوه بر شورای عالی امنیت ملی در كمیته تطیبق نیز مورد بحث و بررسی قرار میگیرد. پس از پیروزی ابراهیم رییسی، دو نماینده از تیم او به كمیته‌ای «تطبیق متن نهایی توافق احتمالی ایران و گروه 1+4» اضافه شدند.
علی حسینیتاش معاون راهبردی شورای عالی امنیت ملی و علی باقری معاون سابق دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی و مسوول كنونی ستاد حقوق بشر قوه قضایی، از طرف رییسی در جلسات این كمیته شركت میكنند. اعضای این كمیته را علی شمخانی از طرف شورای عالی امنیت ملی، عبدالرضا مصری، مجتبی ذوالنوری و وحید جلال‌زاده از سوی مجلس شورای اسلامی و علیاكبر صالحی و عباس عراقچی از دولت تشكیل داده‌‌اند.
این كمیته كه زیرنظر شورای عالی امنیت ملی تشكیل شده، موظف است متن نهایی توافق وین را با «قانون اقدام راهبردی لغو تحریم‌ها» (مصوبه هسته‌ای سال گذشته مجلس شورای اسلامی) و همچنین با دستور رهبری در این باره تطبیق دهد.
برخی كارشناسان و تحلیلگران معتقدند از نظر عرف سیاسی حضور نماینده‌ای از دولت آتی در روند تصمیم‌گیری درباره نحوه احیای برجام ضرورت دارد و همزمان حضور نمایندگانی چه از دولت آتی و چه از مجلس شورای اسلامی را تضمینی برای برخورد با برجام در صورت احیای آن در دولت بعدی میدانند. در چنین شرایطی در حالی كه حسن روحانی، رییس‌جمهور میگوید اگر اختیارات لازم به رییس هیات مذاكره‌كننده ایران داده شود، پروسه رفع تحریم به سرعت قابل آغاز است، فعلا اخبار رسمی از تهران گویای موكول شدن پروسه مذاكرات به پس از آغاز به كار دولت ابراهیم رییسی است.
در حالی كه مذاكرات میان ایران و 1+4 و ایالات متحده به حالت تعلیق درآمده، توقفی در توسعه برنامه هسته‌ای ایران یا تغییری در وضعیت تحریمهای ایالات متحده و همراهی سایرین با آن به وجود نیامده است. ایران توسعه كمی و كیفی برنامه هسته‌ای در سطحی بسیار فراتر از تعهدات داده شده در برجام را ادامه میدهد و همزمان از تمدید رسمی تفاهم فنی موقت میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر تداوم حفظ تصاویر ضبط شده از دوربین‌های آژانس در تاسیسات هسته‌ای ایران خبری نیست، هر چند كه مقام‌های ایرانی میگویند تا احیای برجام این تصاویر ضبط شده را نه پاك میكنند نه به آژانس تحویل میدهند.
بیشتر بخوانید: گره کور برجام/ مذاکرات احیای توافق هسته‌ای ایران، ادامه یا توقف؟
از سوی دیگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی میگوید اختلاف پادمانی با ایران درباره كشف ذرات اورانیوم در چند نقطه اعلام نشده از سوی تهران همچنان به قوت خود باقی است. هر چند ارتباط مستقیمی میان این اختلاف درباره برنامه هسته‌ای ایران در گذشته دور و اجرای برجام در امروز و آینده وجود ندارد اما باقی ماندن دو طرف در این وضعیت میتواند بر تاثیرگذاری این پرونده بر برخورد شورای حكام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر تهران تاثیر بگذارد.
در سوی دیگر میدان نیز دولت جو بایدن رییس‌جمهور ایالات متحده سیاست فشار حداكثری با ابزار تحریم را علیه ایران ادامه میدهد و شكافی در سد تحریم ایران كه دونالد ترامپ با خروج از برجام آن را شكل داد، ایجاد نشده است.
توسعه برنامه هسته‌ای ایران و تداوم تحریم ایالات متحده علیه تهران در حالی به موازارت هم حركت میكنند كه ایران و امریكا هر دو اراده سیاسی لازم برای احیای برجام را به تصویر كشیده و میگویند در صورتی كه طرف مقابل به اجرای تعهداتش بازگردد، احیای برجام ممكن است. آنچه به دشمن این اراده سیاسی تبدیل شده گذشت زمان است كه در سایه آن هزینه بازگشت به عقب چه برای ایران و چه برای طرف مقابل افزایش پیدا خواهد كرد و جدا از دغدغه‌های برجامی، ملاحظه‌های غیربرجامی هم بر روند جاری تاثیرگذار خواهند شد.
این روزها بیشترین پرسش مطرح این است كه هفتمین دور از رایزنیها چه زمانی در وین از سر گرفته خواهد شد؟ به نظر میرسد كه صریح‌ترین پاسخ این باشد كه زمانی كه دو طرف به موازات یكدیگر از برخی خواسته‌های حداكثری فاصله گرفته و با تصمیم آخر به «گراند هتل» در پایتخت اتریش بازگردند.
در حال حاضر متون در سه گروه رفع تحریم، هسته‌ای و تمدیدات اجرایی نهایی شده و در هر كدام از این متون تنها یك تا دو پرانتز باز باقی مانده است، لذا مذاكرات به نقطه‌ای رسیده كه بازگشت به میز مذاكره صرفا برای ادامه گفت‌وگو نه ممكن است و نه معنای خاصی دارد.
از مجموع اظهارنظرها در 1+4 برمیآید كه توپ‌ها نه فقط در زمین تهران یا واشنگتن بلكه در هر دو است و شاید برای بسته شدن یك تا دو پرانتز باقی مانده، ایران و امریكا بتوانند با بده و بستان دو امتیاز و پاس‌كاری، حصول توافق را اعلام كنند. در حالی كه هیات مذاكره‌كننده ایران از ابتدا تاكید داشت نه منافع ملی را قربانی تعجیل در مذاكرات میكند و نه بر هزینه‌های تحمیل شده با تن دادن به روندی فرسایشی میافزاید، به نظر میرسد كه وقفه 3 هفته‌ای در مذاكرات وین با توجه به قرار داشتن ایران در دوره انتقال قدرت از دولت روحانی به رییسی میتواند با تعبیرها و تفسیرهایی در خارج از كشور همراه شود كه به صلاح نیست.
به عنوان نمونه، میخاییل اولیانوف، رییس هیات مذاكره‌كننده روسیه در وین كه معمولا اظهارنظرهایی منطبق با رویكرد ایران در مذاكرات دارد در تازه‌ترین موضع‌گیری توییتری هشدار داده كه گذشت بیحاصل زمان به نفع هیچ كدام از طرفین نخواهد بود. اولیانوف در این باره نوشت: «تاریخ شروع هفتمین دور مذاكرات وین درباره برنامه جامع اقدام مشترك هنوز مشخص نشده است. بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران به زمان بیشتری برای آماده كردن خودش نیاز دارد و این طبیعی است. اگرچه بلاتكلیفی‌های امروز منافع هیچ كشوری را تامین نمیكند و هر چه زودتر مذاكرات از سر گرفته شود، بهتر است.»
روز گذشته رسانه امریكایی «بلومبرگ» به نقل از منبعی مطلع به مواضع تیم مذاكره‌كننده امریكایی در وین، گزارش داد كه اعضای این تیم نگران هستند فرصت برای احیای برجام رو به پایان باشد. بلومبرگ به نقل از این منبع نوشت: «از نظر دولت دموكرات امریكا، توافق هسته‌ای ایران به‌رغم نواقصی كه دارد، همچنان قدرتمند است و بازگشت به این توافق در زمان كنونی میتواند فواید عدم اشاعه داشته باشد.» «كلسی داوِنپورت» مدیر بخش عدم اشاعه در سازمان امریكایی «انجمن كنترل تسلیحاتی» نیز به بلومبرگ میگوید: «هرچه ایران دانش هسته‌ای بیشتر كسب كند، مطمئن شدن از اینكه برجام همان سد قدیم در برابر تولید تسلیحات اتمی باقی میماند، سخت‌تر می‌شود.»
همزمان برخی منابع از طراحی «plan B»توسط اروپا و امریكا در صورت عدم به نتیجه رسیدن مذاكرات خبر میدهند. به عنوان نمونه یك خبرنگار اسراییلی به نقل از منابع اروپایی نوشت كه كشورهای عضو برجام در حال بررسی یك طرح بی هستند تا در صورت شكست مذاكرات برای احیای برجام به سمت اجرای آن بروند.
یكی از این گزینه‌ها بازگرداندن برخی تحریمهای كنسل شده علیه ایران یا وضع تحریمهای جدید است. در حالی كه مشخص نیست دور هفتم مذاكرات چه زمانی از سر گرفته خواهد شد، خوش‌بینی چند هفته قبل برای رسیدن هر چه سریع‌تر به توافق جای خود را به ابهام و سخن گفتن از جایگزین‌ها داده است.
این خبرنگار اسراییلی در ادامه با اشاره به اینكه كشورهای غربی همچنان به دنبال احیای برجام هستند، ادعا میكند كه در حال حاضر اصرار ایران بر لغو دامنه وسیعی از تحریم‌ها و اعتقاد طرف مقابل به كاهش زمان گریز هسته‌ای ایران و لزوم برداشته شدن چندگام سریع از سوی تهران، اصلیترین چالش‌ها هستند.
در چنین شرایطی مسیر پیش روی ایران در صورت تداوم تعلیق مذاكرات، روشن نخواهد بود. عدم تمدید رسمی تفاهم فنی با آژانس در سایه عدم احیای برجام میتواند به صدور قطعنامه شورای حكام علیه ایران منتهی شود. صدور قطعنامه در شورای حكام میتواند نخستین حلقه از دومینوی افزایش فشارها از كانال آژانس و شورای امنیت بر ایران باشد. این درحالی است كه ایران در سه سال اخیر و پس از خروج امریكا از برجام توانست در سایه گام‌های حساب شده كه یكی از آنها یك سال صبر استراتژیك در برابر خروج امریكا و پس از آن پایان دادن پلكانی و مرحله‌ای به اجرای تعهدات هسته‌ای بود، مانع از ارجاع پرونده به شورای امنیت سازمان ملل شود.
در حال حاضر ایران سطح فعالیت‌های هسته‌ای را بسیار فراتر از تعهدات برجامی یا حتی پیش از برجام پیش برده و به عنوان نمونه به غنی‌سازی 60 درصد پرداخته اما پرونده ایران نه در شورای حكام با قطعنامه روبه‌رو شده و نه در شورای امنیت تحول خاصی درباره آن شكل گرفته است. با این همه ضمانتی برای تداوم این وضعیت وجود ندارد به خصوص آنكه در حال حاضر جو بایدن جای دونالد ترامپ را برای اروپاییها گرفته و این اجماع میتواند به ضرر ایران در هفته‌های پیش رو تمام شود.
پنجره نیمه باز برجام در حال بسته شدن است و این در حالی است كه تهران و واشنگتن هر دو باید هزینه‌ها و فایده‌های احیای برجام را در مقطع فعلی برآورد كنند. در یك سوی میدان ایران ایستاده كه در میانه جدال با كرونا و وضعیت اقتصادی متاثر از تحریم‌ها از سایر كشورهای منطقه برای تامین واكسن خارجی با مشكلات عدیده در حوزه خرید و پرداخت بانكی روبه‌رو است و در سوی دیگر میدان، امریكا و 1+4 كه میگویند برجام، بهترین توافقی است كه از نظر آنها میتواند نسبت به ماهیت برنامه هسته‌ای ایران اعتمادسازی كند.
شورایعالی امنیت ملی که در طول چهل و چهار سال گذشته هیچ خاصیتی نداشته ولی شاید شورایعالی منافع ملی بتواند در این اواخر عمر جمهوری اسلامی حداقل به کار نظام بیاید و مردم و بخصوص نسل سوخته من بتوانند قبل از مرگ چند روزی روی رفاه و آرامش ببینند.