رویداد۲۴ ۲۴ مرداد زلزله‌ای به بزرگای ۳.۹ ریشتر در حوالی بومهن استان تهران رخ داد تا بار دیگر موجی از نگرانی در پایتخت به‌وجود آید. این زلزله اگرچه بزرگ نبود و تکانه‌های شدیدی به همراه نداشت، اما بار دیگر یادآور شد که امکان زلزله‌های مخرب وجود دارد. همانطور که مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی هم می‌گوید پتانسیل لرزه‌زایی گسل شمال تهران و گسل مشاء در منطقه بالاست.
شهر تهران به واسطه ۲۳ گسلی که در خود یا در اطراف شهر جای گرفته، یکی از زلزله‌خیزترین شهرهای کشور محسوب می‌شود. هر بار با زمین‌لرزه‌ای بیشتر از ۳ ریشتر تَنِ شهروندان تهرانی هم می‌لرزد؛ درست مانند زلزله اخیر که شرق تهران را به لرزه درآورد تا بلافاصله فضای مجازی پُر از مطالب نگران‌کننده شود؛ اینکه خانه ما لرزید، خانه شما چطور؟ آیا این زلزله اصلی بود یا منتظر وقوع زلزله مهیب‌تر باشیم؟ و پرسش‌هایی از این دست که همه نشانه از ترس و وحشت از زلزله در کلانشهر تهران دارد.
ترس و وحشتی که همچنان همراه شهروندانِ تهرانی است و به خصوص در برهه‌ای از زمان قرار داریم که ترس از وقوع زلزله بزرگ در پایتخت وجود دارد. در این بین باید قبول کنیم که با وجود اقدامات گسترده برای فراهم‌آوردن تجهیزات لازم در مواجهه با زلزله اما اغلب شهروندان، آمادگی رفتار درست برای مواجهه با زلزله را ندارند.
عضو شورای شهر تهران در این رابطه به همشهری می‌گوید: «تهران یک شهر لرزه‌خیز است. لرزه‌خیزی آن به دلیل وجود گسل‌های فعال است که سابقه تاریخی دارند و در ادوار مختلف و در زمان‌های خاصی گسل‌ها فعال شده و خسارت‌های زیادی را به شهر تهران وارد کرده است. زمان بازگشت فعالیت گسل‌ها براساس سوابق تاریخی فرارسیده و این یک موضوع مهمی‌است که شهر تهران و شهروندانش باید خود را برای زلزله آماده کند.»
پرسش تکراری اما بنیادی این است که شهر تهران آمادگی مقابله با زلزله را دارد یا نه؟ احمد صادقی عنوان می‌کند: «در حوزه شهری برای زلزله اقدامات بسیاری صورت‌گرفته، ولی متاسفانه این اقدامات تکمیل نشده یا نیازمند مطالعات و برنامه‌ریزی دوباره است. در واقع مطالعات لرزه‌خیزی برای شهر تهران مجددا باید انجام بگیرد و کارهایی که در برنامه اول، دوم و سوم شهرداری تهران بوده، باید ارزیابی شود.» رئیس سابق سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ادامه می‌دهد: «برای نمونه، شهر تهران نیازمند یک سیستم هشدار سریع زلزله است که زیرساخت‌های آن بعضا آماده شده ولی تکمیل نشده است. البته در حوزه سخت‌افزاری راه زیادی دارد تا اجرای مناسب در مورد سامانه هشدار سریع زلزله برسد.»
سامانه هشدار سریع زلزله یکی از اقدامات جدید در حوزه مدیریت بحران شهر تهران به حساب می‌آید. سامانه‌ای که در کشورهایی مانند آمریکا و ژاپن فعال است و از سال گذشته شهر تهران نیز فعالیت‌هایی در این زمینه انجام داده است؛ طوری که هم‌اکنون ۲۶ ایستگاه هشدار سریع، دور تا دور تهران روی گسل نصب شده و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران به صورت آنلاین زمین‌لرزه را رصد می‌کند.
معاون پیشگیری و کاهش خطرپذیری سازمان مدیریت بحران شهر تهران در این رابطه به همشهری می‌گوید: «یکی از دستاوردهای اصلی که دنبال آن هستیم و تا حالا به‌خوبی پیش رفتیم، ایجاد و راه‌اندازی سامانه هشدار سریع زلزله است. این سامانه زلزله را پیش‌بینی نمی‌کند و همانطور که می‌دانید علم بشر تاکنون نتوانسته زلزله را پیش‌بینی کند.
اما سامانه هشدار سریع زلزله چگونه کار می‌کند؟ هنگامی که زلزله اتفاق می‌افتد، ایستگاه‌های شتاب‌نگاری که روی گسل‌هایی که اطراف شهر مستقر شده‌اند، سریع متوجه لرزش می‌شود و قبل از این که زلزله به شهر حمله‌ور شود یا تخریب کند، به تمام شهر خبر می‌دهد. این اتفاق در فاصله بین اطلاع‌دادن زلزله به مرکز از طریق سیستم‌های ارتباطی تا رسیدن امواج مخرب رخ می‌دهد.»
سیدمجتبی حسینی ادامه می‌دهد: «برای روشن‌شدن بهتر موضوع، اگر فرض کنیم امواج مخرب زلزله حدودا ۳.۵ کیلومتر را طی می‌کند و اگر فرضا در ۳۵ کیلومتری شهر زلزله اتفاق بیفتد تا ورودی شهر حدود ۱۰ ثانیه زمان وجود دارد. با فرض اینکه عرض شهر حدود ۶۰ کیلومتر باشد و اگر این را هم محاسبه کنیم، امواج مخرب حدود ۱۷ ثانیه زمان می‌برد تا از یک طرف شهر تا طرف دیگر برسد.
تمامی این اعداد حدودی و تقریبی بوده و بسته به اینکه زلزله در کجا اتفاق بیفتد و در چه فاصله‌ای از شهر تهران باشد، این اعداد توسط سامانه هشدار محاسبه شده و به صورت اتوماتیک اقداماتی انجام می‌شود.» با این حال، همچنان نمی‌شود تمام و کمال از سامانه هشدار سریع زلزله بهره بُرد. معاون پیشگیری و کاهش خطرپذیری در این باره توضیح می‌دهد: «کدنویسی‌های ما در مورد سامانه هشدار سریع زلزله از سال ۹۹ شروع شده و پیش‌بینی می‌کنیم که تا پایان ۱۴۰۱ تمام شود. اما بعد از آن نیز کار به پایان نمی‌رسد و نیاز به گسترش دارد؛ یعنی احتمال می‌دهیم حسگرها پیام خطا دهند و مثلا وقوع زلزله را تشخیص دهد، ولی در مورد بزرگای زمین‌لرزه دچار اشتباه شود. با همه اینها، باید به جلو پیش برویم و درصد خطا را کاهش دهیم.»
بیشتر بخوانید: هشدار جدی به ساکنان برخی محلات تهران
رویکرد جامعه‌محور
اگرچه شهروندان نسبت به گذشته آگاهی بیشتری به خطرات وقوع زلزله در تهران پیدا کرده‌اند، ولی همچنان نیاز به فرهنگ‌سازی است. احمد صادقی، عضو شورای شهر تهران می‌گوید: «جدا از سیستم هشدار سریع زلزله، ما بحث شهروند آگاه و شهروند آماده را باید داشته باشیم. به هر حال، شهروندان باید آمادگی مقابله با زلزله را از حالا داشته باشند و لازمه آن آموزش شهروندی است.
آموزش‌های لازم برای اینکه شهروندان بدانند در زمان وقوع زلزله باید چه کارهایی انجام دهند. در بحث ساخت‌وسازها نیز به ضوابط آن و توجه به ضربات زلزله را باید در نظر بگیرند. به هر حال، در پهنه‌های گسلی شرایط ویژه‌تری نسبت به پهنه‌های غیرگسلی وجود دارد که باید لحاظ شود. دستگاه‌های امدادی نیز باید آمادگی لازم را در زمان زلزله داشته باشند. متاسفانه ما شاهد هستیم که بحران کرونا نه‌تنها در شهر تهران بلکه در کل کشور مسائل مختلف را به‌قدری تحت‌الشعاع خود قرار داده که مسائل دیگر مانند زلزله به دست فراموشی سپرده شده است. در حالی که بایدحواس‌مان باشد مسئله کرونا نباید باعث شود حوادثی مانند زلزله، سیل و آتش‌سوزی از یاد ببریم، چراکه هر حادثه اینچنینی در شهر تهران می‌تواند عواقب بسیاری داشته باشد.»
معاون آموزش و مشارکت مردمی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز درباره رویکرد جامعه‌محور صحبت می‌کند و می‌گوید: «کشورهای دیگر به موازات سخت‌افزاری، رویکرد جامعه‌محوری را نسبت به بحران اتخاذ کرده است. در رویکرد مدیریت بحران جامعه‌محور، برای افزایش تاب‌آوری و آمادگی شهر و شهروندان، زمان و هزینه به‌شدت کاهش می‌یابد؛ یعنی لازم نیست ۳۰ سال وقت صرف کنید تا به آمادگی ۶۰ درصد برسید، بلکه طی ۱۰ سال می‌توان با هزینه بسیار پایین‌تر به این سطح از آمادگی رسید. سوال این است که برای تحقق رویکرد مدیریت بحران جامعه‌محور از کجا باید شروع کرد؟ پایه اصلی این رویکرد، آموزش است. برای آموزش هم نیاز به ابزار است؛ یعنی محتوای استاندارد، محصول خوب، بستر انتشار و خیلی از چیزهای دیگر که در این حوزه تعریف شده است.»
حیدر کلهری اضافه می‌کند: «این تولید محتوای استاندارد برگرفته از طرح آموزش است که با همکاری ژاپنی‌ها تهیه کرده‌ایم. در این طرح مشخص می‌شود که چه آموزش‌هایی را باید به شهروندان ارائه دهیم؟ با چه وسیله‌ای این آموزش‌ها انجام می‌شود؟ این آموزش‌ها برای چه سطوحی از جامعه و به چه اندازه‌ای باید باشد؟ و در نهایت چه کسانی صلاحیت این آموزش‌ها را دارند؟ به عبارت بهتر، تولید محتوای استاندارد مهم‌ترین خروجی طرح جامع آموزش همگانی است که تدوین آن چندین سال طول کشید.
براساس طرح جامع تولید محتوا می‌کنیم؛ مثلا ما باید بدانیم آموزش برای خردسالان و کهنسالان متفاوت است و اینکه باید آموزش‌های جداگانه‌ای انجام شود. خوشبختانه تاکنون بیش از ۴۰۰ محصول مناسب تولید کرده‌ایم. امسال نیز سیاست سازمان انتشار محصولات تولید شده است و از حالا به بعد باید به سمت مخاطبان کلیدی خود برویم.»
دولت، مردم و شهرداری تهران
احمد صادقی، عضو شورای ششم شهر تهران در دوره‌های قبلی مدیریت شهری به واسطه ریاست در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به عنوان یک متخصص در این زمینه در شورا حضور دارد. او با اعلام این که از بنده توقع می‌رود در مورد مدیریت بحران شهر تهران به صورت جدی ورود پیدا کنم، تأکید می‌کند: «آنچه در ذهن بنده به عنوان کارشناس است، اینکه شورای ششم شهر تهران یک بار باید کل فعالیت‌های مدیریت بحران را در ۱۴، ۱۵ سال گذشته ارزیابی کند و یک سند مجدد و ویژه‌ای را در بحث مخاطرات شهر تهران با محوریت حوزه لرزه‌خیزی داشته باشد و در دستور کار قرار دهد.»
او ادامه می‌دهد: «خوشبختانه گزینه‌هایی که برای شهرداری تهران به شورای شهر برنامه ارائه کردند، همه به موضوع بحث مخاطرات شهرتهران و موضوع زلزله توجه داشتند. در عین حال، یک توجه ویژه‌ای هم به بازسازی بافت فرسوده در پایتخت داشتند که این نکته خیلی حائز اهمیت است. در بافت فرسوده یک جمعیت وسیعی را در شهر تهران تحت تاثیر خودش قرار داده که در زمان حادثه اتفاقات غیرقابل جبرانی را رقم می‌زند.
در برنامه‌های علیرضا زاکانی، شهردار منتخب تهران هم بحث ویژه مدیریت بحران و لرزه‌خیزی شهر تهران و هم توجه ویژه به بافت فرسوده مطرح شده است. البته این موضوع خیلی مهم تنها با توان شهرداری تهران قطعا قابل انجام نیست و نیاز به یک همت جمعی است که دولت از یک‌سو، مردم از سویی دیگر و شهرداری نیز وسط این ماجرا کار را به جلو پیش ببرند. در واقع اگر همراهی دولت و مردم را نداشته باشیم و تهران کل بودجه خود را صرف این موضوع کند، باز به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید. به هر حال، از همین حالا باید به فکر یک برنامه‌ریزی و اتصال یک شبکه هماهنگ برای همه دستگاه‌های دخیل در بحث مدیریت بحران بود.»
۳ گسل اصلی شهر تهران
نیاوران (۱۴ کیلومتر در مناطق ۱ و ۲)
لویزان (۲۵ کیلومتر در مناطق ۱ و ۳ و ۴)
ری (شمال گسل ری به طول ۱۵ کیلومتر در مناطق ۱۵، ۱۹ و ۲۰ و جنوب گسل ری به طول ۲۸ کیلومتر در منطقه ۲۰)
گسل‌های متوسط شهر تهران
گسل تلویزیون: به طول ۳.۳ کیلومتر در مناطق ۳، ۶ و ۷
گسل ونک‌پارک به طول ۴.۵ کیلومتر در مناطق ۳ و ۶
گسل داوودیه به طول ۶.۴ کیلومتر در مناطق ۲ و ۳
گسل جنت‌آباد شمالی به طول ۲.۱ کیلومتر در منطقه ۵
گسل باغ‌فیض به طول ۳.۸۵ کیلومتر در منطقه ۲
گسل فرحزاد به طول ۲.۱ کیلومتر در منطقه ۲
گسل عباس‌آباد به طول ۲.۷۵ کیلومتر در مناطق ۳ و ۶
گسل نارمک به طول ۲.۶۵ کیلومتر در منطقه ۴
گسل چیتگر به طول ۵.۳۵ کیلومتر در منطقه ۲۲
گسل طرشت به طول ۶.۵ کیلومتر در مناطق ۲ و ۵
گسل بلوار کاج به طول ۳.۲۵ کیلومتر در منطقه ۲۲
گسل‌های فرعی شهر تهران
گسل تخت‌طاووس به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه ۷
گسل ولنجک به طول یک کیلومتر در منطقه یک
گسل اوین به طول ۱.۶۵ کیلومتر در منطقه ۲
گسل دانشگاه شهیدبهشتی به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه ۱
گسل شهرک بوعلی به طول ۱.۴ کیلومتر در منطقه ۲
گسل انقلاب به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه ۳
گسل تنباکویی به طول ۱.۹ کیلومتر در منطقه ۱۵