رویداد۲۴ لیلا فرهادی: سازمان همکاری‌های شانگهای یک سازمان منطقه ایست که در سال ۱۹۹۶ توسط روسیه و چین و با حضور کشورهای آسیای مرکزی با هدف اولیه مبارزه با سه محور شرارت یعنی تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی ایجاد شد. این سازمان به طور معمول با ناتو مقایسه می‌شود.
ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان همکاری‌های شانگهای است و از سال ۲۰۰۸ برای عضویت دائم در این سازمان درخواست داده است. هند و پاکستان بعد از ایران درخواست عضویت دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای را داده‌اند، اما از سال ۲۰۱۷ عضو دائم این سازمانند. اعضای دائم سازمان همکاری‌های شانگهای عبارتند از چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، هند و پاکستان.
مسیر عضویت دائمی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای تنها بعد از امضای قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین و توافق ۲۰ ساله با روسیه هموار شد.
بیشتر بخوانید: حواشی پررنگ‌تر از متن سفر ابراهیم رئیسی به تاجیکستان/ در اجلاس سران شانگهای چه گذشت؟
به گزارش رویداد۲۴ قبل از هرچیز باید بدانید سازمان همکاری‌های شانگهای به همه اعضای دائم خود حق وتو داده و عضویت یک کشور جدید در این سازمان نیازمند توافق جامع همه اعضای این سازمان است. یکی از موانع عضویت ایران در این سازمان منطقه‌ای، تنش‌هایی بود که بین ایران و تاجیکستان در گرفته بود. این تنش‌ها با دعوت ایران از محی الدین کبیری رهبر اپوزیسیون دولت مستقر تاجیکستان به تهران در دسامبر ۲۰۱۵ آغاز شد.
کبیر رهبر حزب احیای اسلامی تاجیکستان است که برای حضور در کنفرانس وحدت اسلامی به تهران سفر کرد. او در این سفر با رهبر ایران هم دیدار کرد. دولت دوشنبه حزب محی الدین کبیری را به ارتباط با کودتای شکست‌خورده متهم و این حزب را در فهرست گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا قرار اده بود.
حضور محی الدین کبیری در تهران، عضویت ایران در سازمان شانگهای را به تعویق انداخت. تاجیکستان مخالف عضویت ایران در این سازمان بود و می‌ترسید حضور ایران اقدامات این کشور در خصوص حزب احیای اسلامی را مختل کند. در نتیجه مخالفت تاجیکستان مانع از شکل‌گیری اجماع بین اعضا برای پذیرش درخواست عضویت ایران شده بود.
در جریان نشست سال ۲۰۱۷ سازمان نشریه تایمز ایرانیان در گزارشی مدعی شد چین و روسیه از عضویت دائم ایران در سازمان حمایت کرده‌اند، اما تاجیکستان یک‌تنه با این عضویت مخالفت کرده است.
دومین فاکتور موثر بر عدم عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای اختلاف ایران و آمریکا بود. سیاست حداکثر فشار ترامپ علیه ایران می‌توانست به طور غیرمستقیم بر آینده عضویت ایران در شانگهای تاثیر منفی بگذارد. زمانی که تحریم‌های یکجانبه آمریکا جای خود را به تحریم‌های سازمان مللی علیه ایران داد، بسباری از کشورهعای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای نسبت به تقابل بین آمریکا و ایران و تاثیر آن بر منطقه ابراز نگرانی کردند.
اگرچه رابطه روسیه و چین با آمریکا هم چندان چنگی به دل نمی‌زند و مسکو و احتمالا پکن دلشان می‌خواهد به آمریکا نشان بدهند که خودشان و متحدانشان به این سادگی در جهان منزوی نمی‌شوند، اما اعضای سازمان چندان با این ریسک موافق نبودند.
سازمان همکاری‌های شانگهای به عنوان یک سازمان منطقه‌ای همواره سیاست نگاه به داخل را دنبال کرده و علاقه‌ای به تفابل با آمریکا یا ناتو نشان نداده است. از این رو این سازمان هیچ واکنشی تا امروز به بحران‌هایی نظیر دخالت‌های نظامی روسیه در گرجستان در سال ۲۰۰۸ یا اوکراین در سال ۲۰۱۴ یا حتی روسیه در سال ۲۰۱۵ نشان نداده است. این سازمان هیچ علاقه‌ای ندارد که به عنوان ناتوی شرق یا پیمان ورشوی جدید مطرح باشد.
در واقع سازمان همکاری‌های شانگهای دو فرآیند را برای اعطای عضویت به کشورهای جدید را در تاشکند سال ۲۰۱۰ و دوشنبه سال ۲۰۱۴ تصویب کرد که بر اساس آن مانع از پذیرش درخواست کشور‌هایی که تحت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل بودند، می‌شد.
تحریم‌های یکجانبه آنریکا علیه ایران در سال‌های اخیر بر ارتباطات بانکی ایران تاثیر می‌گذاشت، از این رو ایران نمی‌توانست روابط اقتصادی و تجاری‌اش را با کشورهای عضو سازمان بسط دهد.
سومین و اصلی‌ترین مانع عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، موضع چین بود. پکن برخلاف مسکو، درباره اینکه آیا از عضویت دائم ایران حمایت می‌کند یا نمی‌کند، موضعی مبهم در پیش گرفته بود. پذیرش ایران به عنوان عضو دائم فاکتور‌های مشخصی را برای روابط دیپلماتیک پکن در سراسر جهان به دنبال داشت که چین آماده مواجهه با آن‌ها نبود.
نشریه گلوب پست در سال ۲۰۱۹ در یادداشتی نوشته چین منتظر زمان مناسبتری برای پذیرش درخواست ایران بود و پایان تحریم‌های آمریکا و از سرگیری روابط تهران -ریاض شاید نویدبخش زمان مناسب‌تر باشد.
تقریبا در بیشتر نشست‌های سازمان شانگهای روسیه تاکید کرده که عضویت ایران در این سازمان توانایی‌های بالقوه سازمان را تقویت می‌کند. دولت‌های مختلف در ایران رویکرد‌های نسبتا متفاوتی به عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای داشتند. دولت محمود احمدی نژاد تمایل زیادی به سیاست نگاه به شرق نشان داده بود، اما مصوبه سازمان همکاری‌های شانگهای درباره ممنوعیت عضویت کشورهای تحت تحریم‌های شورای امنیت درست در زمان ریاست جمهوری او تصویب شد و عملا راه عضویت ایران در این سازمان را مسدود کرد.
دولت روحانی بیشتر به دنبال حل مشکلات با غرب بود. او در دوران ریاست جمهوری خود تمایل چندانی به عضویت در این سازمان نشان نداد و این عدم تمایل را با حضور در سطح وزیر خارجه در نشست سازمان همکاری‌های شانگهای در سال ۲۰۱۷ نشان داد. اگرچه روحانی در نشست سال ۲۰۱۸ که در چینگ دائو برگزار شد، حضور پیدا کرد.
آمریکا یکی از مخالفان عضویت ایران در سازمان شانگهای است. عضویت دائم ایران برای واشنگتن خبر بدی است چرا که سیاست فشار به ایران می‌تواند برای سازمان همکاری‌های شانگهای تبعاتی داشته باشد. در صورتی که آمریکا مایل به اعمال فشار به کشورهای عضو سازمان نباشد، اعمال فشار به ایران را هم باید در مقاطعی متوقف کند.
اگرچه چین هیچگاه به وضوح از عدم تمایل به عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای حرفی نزده، اما محتوای رسانه‌های دولتی این کشور نشان می‌دهد عضویت ایران مادامی که این کشور موافقت کامل نداشته، میسر نشده است. اواخر تیر ماه علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران از فراهم شدن زمینه‌ها برای عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای خبر داد. او در توییتر خود به یک تماس تلفنی با نیکولای پاتریشوف دبیر شورای امنیت ملی روسیه اشاره کرد و گفت در این تماس تلفنی مشخص شده که زمینه‌های عضویت دائم ایران در SCO فراهم شده و موانع آن مرتفع شده است.
خبرگزاری «ساوث چانیا مورنینگ پست» در گزارشی به این اظهارنظر شمخانی اشاره کرده و گفته با وجود این اظهار نظر روس‌ها در بیانیه شان اشاره‌ای به پیشرفتی در زمینه عضویت ایران در سازمان نکرده‌اند. این رسانه در توضیح افزوده ایران سال‌هاست تحت فشار‌های بین المللی و تحریم است و چین نمی‌خواهد خودش را در معرض تحریم‌های بیشتر آمریکا قرار دهد؛ هرچند روسیه علاقه بیشتری به انگشت توی چشم آمریکا کردن دارد. ازبکستان و تاجیکستان هر دو در مقاطعی از مخالفان عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای بوده‌اند.
بعد از سال‌ها کش و قوس، ایران در نهایت به همه مخالفت‌ها و موانع فائق آمده و موفق شده عضو دائمی سازمان همکاری‌های شانگهای شو.د. یکی از این موانع، تحریم‌های آمریکا علیه ایران بود.
سازمان همکاری‌های شانگهای به عنوان یک سازمان قدرتمند در جهان که بر حوزه‌های امنیتی، انرژی و اقتصادی تمرکز دارد قاعدتا به دنبال دردسر امنیتی در جهان نیست. اگر این سازمان همکاری با ایران را به منزله آغاز فصل جدیدی از تقابل‌ها با آمریکا تلقی می‌کرد، قطعا امسال هم مانند سال‌های گذشته عضویت ایران را به تعویق می‌انداخت.