رویداد۲۴ لیلا فرهادی: تیرماه ۱۴۰۰ یکی از نقاط عطف واکسیناسیون در ایران بود. تقریبا همه جهان واکسیناسیون را با سرعت زیاد و با واکسن‌های وارداتی از چند کشور تولید کننده واکسن کرونا یعنی چین، آمریکا، اتحادیه اروپا و روسیه آغاز کرده بودند و ایران در انتظار رونمایی از واکسیناسیون عمومی واکسن تولید داخل بود. تیر ۱۴۰۰ تنها گروه‌های هدفی که واکسن را دریافت کرده بودند، گروه کادر درمان و افراد سالمند بالای ۷۰ سال بودند. در میان این جمعیت نیز دوز دوم واکسن پزشکان و پرستارانی که اسپوتنیک دریافت کرده بودند به دستشان نرسیده بود و تازه یک ماه بعد از این تاریخ اعلام شد که به جای واکسن اسپوتنیک، واکسن آسترازنکا بزنند. جمعیت بالای ۷۰ سال هم تنها یک دوز واکسن دریافت و در انتظار دوز دومی که گویا دولت پیش‌بینی نکرده بود، نشسته بودند.
در این دوره کشور دچار بحران واکسیناسیون خودخواسته بود؛ تولید واکسن به نتیجه نرسیده بود و از تحقق وعده تولید واکسن هم خبری نبود. در این میان هلال احمر هنوز برای واردات گسترده سینوفارم به نتیجه نرسیده بود. اطلاعاتی که به دست رویداد۲۴ رسیده نشان می‌دهد در ماه‌های ابتدایی تابستان ۱۴۰۰ برای واردات واکسن اسپوتنیک از روسیه اعلام آمادگی شده بود اما نتیجه نامه‌نگاری به سازمان غذا و دارو نشان می‌دهد اراده‌ای برای واردات واکسن اسپوتنیک وجود نداشته است.
ماجرا از این قرار است که در تیرماه امسال شرکت بازرگانی اپک در ایران که نماینده یک شرکت ترکیه‌ای است، آمادگی خود را جهت واردات واکسن اسپوتنیک و واکسن اسپوتنیک لایت (واکسن تک‌دوزی) روسیه اعلام کرده است. شرکت بازرگانی اپک که یک شرکت ترکیه‌ای است که نمایندگی واکسن اسپوتنیک V و اسپوتنیک لایت تک دوز را دارد، با هماهنگی با سازمان هلال احمر ایران، قصد فروش واکسن اسپوتنیک را به کشور ایران داشته است.
این جلسات در دوره‌ای برگزار شده که تحلیف ریاست جمهوری انجام شده اما هنوز وزرای دولت روحانی بر سر کار بودند و وزرای جدید هنوز مستقر نشده بودند، به همین دلیل جلسات تامین واکسن کرونا با حضور سعید نمکی وزیر وقت بهداشت سابق و دیگر وزرا برگزار شده اما مدیریت جلسات بر عهده محمد مخبر معاون اول رئیس جمهور بوده است.
در این جلسات چراغ سبز واردت از روسیه توسط یک شرکت گرفته شده اما وزارت بهداشت، نه در دولت قبل نه در دولت کنونی حاضر به صدور معرفی‌نامه به دولت روسیه برای واردات واکسن نشده است. این در حالی بوده که در تمام درخواست‌ها عبارت «استفاده برای شهروندان ایرانی» درج شده بود. این درخواست در حالی مطرح شده که ۸ ماه پیش از این تاریخ یعنی از بهمن ماه ۱۳۹۹ مذاکراتی با روسیه برای واردات ۶۰ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک انجام شده بود. خبر واردات ۶۰ میلیون دوزی را هم سفیر ایران در مسکو کاظم جلالی رسانه‌ای کرده بود اما به دلایلی هیچگاه آن واکسن‌ها وارد نشد.
دولت ایران دلیل آن را بدعهدی روسیه خوانده اما ظاهرا دلیل موضوع مخالفت طرف ایرانی با واردات واکسن از روسیه بوده است؛ چنانچه زمانی محمدجواد ظریف هم در نامه‌ای سرگشاده به وزارت بهداشت نوشته بود: «بیش از ۲۴ میلیون واکسن وارداتی تا کنون و بیشتر نیازهای تولید داخلی را کدام دستگاه با وجود تحریم و همه کارشکنی‌ها و... وارد کشور کرده است؟ نگذارید از سکوت پشیمان شویم و بپرسیم: اولین بار چه کسی در دولت بحث کرونا را مطرح کرد؟ چه پاسخی به او داده شد؟ ... کدام وزیر واکسن اسپوتنیک را در سفارش از روسیه گرفت؟ چه کسانی به او حمله کردند و او سکوت کرد و کار را ادامه داد؟ کدام دستگاه به مهمترین تامین کننده خارجی واکسن کشور هر روز حمله می کند؟ چه وزیری مجبور است از حیثیت خودش هزینه کند و برای مصالح مردم عزیز ایران حرف‌های دوستان را رفع و رجوع کند؟»
بعد از برهم خوردن این توافق مشخص شد که شرکت واسطه واردات ۶۰ میلیون دوزی اسپوتنیک، «شرکت اکتوور» بوده است. در این دوره رسانه‌ها از حضور سعید نمکی در ترکیب هیات مدیره این شرکت مطالبی نوشتند و نوک پیکان انتقادات را به سمت نمکی برده بودند که با مخالفت او اجازه واردات واکسن اسپوتنیک توسط شرکت‌های دیگر به جز اکتوور داده نشده است. این در حالی بود که داده‌های دولت نیز نشان می‌داد که شرکت اکتوور ۲۰۰ میلیون دلار ارز دولتی نیز برای واردات واکسن دریافت کرده بود. جالی اینجاست که در دوره وزارت بهرام عین‌اللهی و با حض1ور تیم کنونی سازمان غذا و دارو نیز همین رویه در پیش گرفته شده و مجوز داده نشده است.
روز گذشته بعد ماه‌ها نامه‌نگاری رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرده که دلیل عدم صدور مجوز مصرف اضطراری واکسن اسپوتنیک لایت عدم ارائه مدارک لازم به این سازمان است. این در حالی است که اطلاعات رویداد۲۴ نشان می‌دهد که این مجوز مربوط به شرکت اکتوور بوده و ربطی به شرکت‌های دیگر نداشته است؛ ضمن اینکه سازمان غذا و دارو نگفته ارز دولتی که شرکت اکتوور دریافت کرده و واکسنی هم در قبال آن وارد نکرده، هزینه چه چیزی شده است.
یک منبع آگاه به رویداد۲۴ گفته دلیل برهم خوردن این معامله نوع قراردادی بوده که تنظیم شده بود. ظاهرا طرف ایرانی تقاضای تنظیم اسناد مالی خاصی داشته اما شرکت گامالیا و RDIF در روسیه که تولیدکننده واکسن اسپوتنیک است با این درخواست مخالفت کرده و در نتیجه معامله فسخ شده است.
لازم به ذکر است که سازمان غذا و دارو متولی تخصیص ارز دارو است. هیات امنای سازمان متولی تشخیص صلاحیت شرکت‌هایی هستند که ارز دولتی به آن‌ها تخصیص داده می‌شود؛ چنانچه زمانی میان عبدالناصر همتی رئیس وقت بانک مرکزی با وزارت بهداشت هم بر سر فهرست دریافت‌کنندگان ارز دولتی برای واردات دارو اختلاف رخ داده بود. آن زمان بانک مرکزی برای نخستین بار داشبورد تعاملی «ارز دولتی دریافتی توسط شرکت‌های دارویی» را در اختیار عموم مردم قرار داد. محمود واعظی رئیس وقت دفتر رئیس جمهور ایران در نامه‌ای به وزرای صنعت، جهاد کشاورزی، بهداشت و کار خواستار توضیح درباره «تعهدات ارزی ایفانشده دریافت‌کنندگان ارز واردات دارو و کالا‌های اساسی» شد. ساعاتی پس از انتشار این خبر کیانوش جهانپور رئیس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت این سخنان را تکذیب کرد و برای بار دیگر ماجرا در هاله‌ای از ابهام باقی ماند.
پس از این بازه زمانی، دولت جدید مستقر شده بود اما همچنان منابع ارزی تخصیص‌یافته به شرکت‌های دارویی نامشخص بود اما اطلاعاتی که از سازمان غذا و دارو رسیده، کلا واردات هر گونه واکسن در دولت جدید متوقف شده است؛ این یعنی در دولت رئیسی تاکنون ثبت سفارش برای واردات واکسن کرونا انجام نشده و تمام وارداتی که انجام شده، با ثبت سفارش در دولت قبل بوده و اجرای آن در دولت رئیسی رخ داده است.
در یک بازه زمانی نیز شرکت سها کیش زیرمجموعه سازمان هلال احمر بنا بود واردات واکسن را انجام دهد که این کار در همان دولت پیش با ثبت سفارش واکسن سینوفارم انجام شد اما مجوزی برای واردات واکسن اسپوتنیک به هلال احمر نیز داده نشد. یکی از اسنادی که به دست رویداد۲۴ رسیده، نشان می‌دهد فعلا مجوز واردات واکسن ممنوع شده است؛ این یعنی در دوره جدید ثبت سفارش جدیدی برای واردات واکسن انجام نشده است.
این تصویر مربوط به بخشی از اتوماسیون اداری سازمان غذا و دارو است. در پایین تصویر به وضوح دستور معاون اول برای توقف ارائه هرگونه معرفی‌نامه جهت واردات واکسن کرونا دیده می‌شود.
سازمان غذا و دارو و مدیران وزارت بهداشت در دولت جدید نیز در پاسخ به نامه‌نگاری سازمان هلال احمر برای معرفی شرکت به روسیه نیز سکوت کرده‌اند؛ چنانچه نامه ارسالی سازمان هلال احمر بدون پاسخ مانده است. متن زیر نامه‌ای است که سازمان هلال احمر به سازمان غذا و دارو نوشته و در آن گفته شده معرفی‌نامه‌ای برای واردات واکسن صادر شود اما نامه پاسخی نداشته است.
رویداد۲۴ در این باره از محمد همتی مدیرعامل شرکت سها کیش وابسته به هلال احمر سوال کرده است. او توقف ارائه معرفی‌نامه و در نتیجه ثبت سفارش واکسن جدید را تایید کرده و گفته «ما بر اساس ثبت سفارش‌های قبلی سینوفارم را وارد می‌کنیم، اما درخواست کرده بودیم سبد واکسن متنوع شود، اما معرفی‌نامه واردات برند‌های دیگر واکسن از جمله آسترازنکا، جانسون‌اندجانسون و اسپوتنیک را به ما نداده‌اند.»
همتی گفته «مجوز واردات سینوفارم هم از قبل بوده و قرار بوده تا ۶۰ میلیون دوز واکسن سینوفارم وارد کنیم. از این مقدار هنوز چند میلیون دوز باقیمانده است. اینکه آیا بعد از پایان این ۶۰ میلیون دوز توافق قبلی باز هم اجازه واردات سینوفارم داده می‌شود یا خیر مشخص نیست، اما درخواست‌های ما از مهر ماه تا الان با مخالفت روبرو شده است. این یعنی اگر سینوفارم‌هایی که از قبل ثبت سفارش شده‌اند تمام شوند، کشور دیگر بانک واکسن نخواهد داشت.»
شرکت سها کیش وابسته به هلال احمر ایران تنها شرکتی است که به صورت انبوه واردات واکسن را برعهده دارد. ۱۴ فروردین ماه حیدر محمدی مدیرکل دارو سازمان غذا و دارو نامه‌ای صادر کرد و در آن گواهی داد که شرکت تجاری سهاکیش که یک شرکت داروسازی فعال در ایران است، صلاحیت مذاکرات برای خرید و واردات واکسن کووید سینوفارم را دارد.»
تا امروز محموله‌های چند میلیون دوزی واکسن سینوفارم همگی از کانال این شرکت وارد کشور شده است. سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه به طور تلویحی به کندی ثبت سفارش در دولت ابراهیم رئیسی اشاره کرده بود، ولی به سرعت سخنان خود را تغییر داد. او در هفته‌های گذشته گفته بود چند ده ملیون دوز واکسن کرونا از چین یکی از ثمرات توافق ۲۵ ساله ایران و چین است که در زمان ریاست جمهوری حسن روحانی منعقد شده بود. ساعاتی بعد خطیب زاده مجبور به اصلاح صحبت‌های خود شده و در اظهار نظری که چرخش ۱۸۰ درجه‌ای داشت، اعلام کرد «بیش از ۸۰ درصد واکسن وارد شده به کشور، از چین و دیگر کشورها، طی نزدیک به دو ماه گذشته و آغاز به کار دولت آقای رئیسی محقق شده است.»
مرحله دریافت معرفی‌نامه، ثبت سفارش و در نهایت واردات واکسن فرآیندی زمان‌بر است. شرکت‌های تولیدکننده واکسن از همه شرکت‌های خریدار درخواست معرفی‌نامه و سپس طی مراحل اداری و تجاری خرید واکسن را دارند. گزارش‌ها حاکی از آن است که ۱۵ آبان اخرین محموله سینوفارم وارد کشور می‌شود و بعد از آن واکسیناسیون برای دوز سوم یا پیک‌های بعدی کرونا بار دیگر منوط به موفقیت تولید داخلی است. عدم ارائه معرفی‌نامه از اول مهرماه نشان می‌دهد ایران بار دیگر قرار است همه تخم مرغ‌هایش را در سبد تولید داخل بگذارد.
به بیان دیگر با توجه به زمان‌بر بودن فرآیند ثبت سفارش واردات واکسن، دولت می‌توانست مراحل اداری آن را انجام دهد تا در صورت بروز بحران (چنانچه عین اللهی وزیر بهداشت نیز اعلام کرده در آبان با پیک ششم کرونا روبرو خواهیم بود) به سرعت بتوانند واردات واکسن را انجام بدهند، اما با این شیوه طبیعی است زمانی که کشور در بحران به سر می‌برد، تازه باید مراحل ثبت سفارش انجام شود و این بدترین نوع مدیریتی است که می‌توان در مواجهه با یک بحران داشت. اکنون وزارت بهداشت باید چند سوال مهم را پاسخ بدهد؛ اینکه آیا توقف ثبت سفارش واردات واکسن در دولت رئیسی حقیقت دارد و اگر چنین چیزی حقیقت دارد، چه کسی مسئولیت آن را می‌پذیرد و بنا به چه استدلالی چنین دستوری صادر شده است. سوال دیگر اینکه وزارت بهداشت توضیح دهد منافع کسانی که در اوج بحران کرونا با جان مردم بازی می‌کنند، چیست؟