رویداد۲۴ روز ۲۱ فوریه معادل دوم اسفند ماه از طرف یونسکو به عنوان «روز جهانی زبان مادری» نامگذاری شده است، هدف از انتخاب این روز کمک به تنوع زبانی و فرهنگی بوده است. زبان مادری از چنان جایگاهی برخوردار است که مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبان‌ها اعلام کرد.
جوامع چند زبان این موهبت را دارند که از این چند زبانی به عنوان ابزاری برای گسترش روابط اجتماعی استفاده کنند، این مهم درحالیست که بسیاری از فعالان آموزش زبان مادری در ایران با چالش‌های گوناگونی روبه‌رو هستند.
به گزارش جامعه ۲۴ برخی منابع مستند به وجود ۷۶ زبان زنده در ایران اشاره دارند. این درحالی است که از این تعداد حدود ۲۰ زبان و گویش در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل قرار دارند.
دکتر کامل دلپسند، جامعه‌شناس کرد زبان و مدرس دانشگاه در اینباره به جامعه ۲۴ گفت: در کل زبان مادری از اهمیت بسیاری برخوردار است. زبان عامل و پیوند دهنده نسل‌ها است و همین علت به عنوان ابراز انتقال اندیشه‌ها، احساسات و افکار، از اهمیت خاصی برخوردار است به همین دلیل است که در دنیا برای زبان مادری یک روز در نظر گرفته اند.
وی ادامه داد: با توجه به تکثر زبانی و فرهنگی موجود در ایران، ابتدا به ساکن در اصل ۱۵ قانون اساسی به آموزش و استفاده از زبان‌های محلی و قومی تاکید شده است. در اصل ۱۹ این قانون نیز بر برابری همه اقوام و زبان‌ها و نژاد‌ها تاکید شده است، اما متاسفانه این اصول امروز فراموش شده و آنطور که باید و شاید مورد توجه و اجرا قرار نگرفته‌اند.
دلپسند بیان کرد: طی چند سال اخیر در دانشگاه کردستان زبان و ادبیات کردی به عنوان یک رشته تحصیلی مصوب شد و این بستر قانونی وجود دارد که افراد با زبان‌های مختلف اعم از کردی، ترکی و لری آشنا شوند.
به باور دلپسند، زبان بازتاب دهنده فرهنگ و اندیشه انسان‌ها و جلوه‌ای از هویت آنهاست. زبان بیانگر هویتی است که ریشه در تاریخی طولانی دارد و در آن می‌توان رد پای اندیشه‌های فلسفی، اسطوره‌ای، دینی و مذهبی را مشاهده کرد.
این پژوهشگر مرز و توسعه منطقه‌ای با تاکید بر ویژگی منحصر به فرد ایران به لحاظ تنوع زبانی و فرهنگی اقوام مختلف در کشور، خاطرنشان کرد: اقوام ایرانی با تنوع فرهنگی و زبانی در طول هزاران سال در صلح و آرامش در کنار هم زندگی کرده‌اند و هرازگاهی که دشمنان این مرز و بوم چشم طمع به این خاک کهن دوخته‌اند، اما مردم ایران با وحدت، یکپارچگی، همدلی و همراهی از آب و خاک و کیان این مرز و بوم دفاع کرده‌اند.
وی گفت: توجه به زبان‌های قومی می‌تواند موجب حفظ و احیاء فرهنگ و هویت اصلی اقوام ایرانی باشد و متاسفانه یکی از کج فهمی‌های بسیار جدی که در جامعه ایران وجود دارد این است که بسیاری از مردم به زبان‌هایی که کتابت، ادبیات، اشعار و تاریخ و... دارند عنوان گویش اطلاق می‌کنند. برای مثال زبان کردی یا ترکی چندین لهجه و گویش دارد، نکته اصلی در اینجا است که قرائت قانونی از زبان مادری متفاوت است و عمدتا یک نگرانی سیاسی و امنیتی بابت موضوع وجود دارد که نگرانی درستی نیست.
این جامعه شناس افزود: در سال‌های اخیر به علت گسترش شبکه‌های رسانه‌های اجتماعی، نهاد‌ها و NGOهای مدنی همان کارکرد آموزش زبان مادری به شکل دیگر انجام می‌شود.
وی درخصوص این سوال که چرا زمانی که بستر قانونی آموزش زبان مادری فراهم است این موضوع اجرا نمی‌شود؟ گفت: علت این موضوع کج فهمی و سیاسی دیدن آموزش زبان مادری است و به همین دلیل هم به زبان مادری اولویت نمی‌دهند. هرگونه محروم کردن و کارشکنی‌های قانونی برای اجرا نشدن این امر و آموزش زبان مادری اجحاف بسیار بزرگ در حقوق شهروندی افرادی است که در یک جامعه و در زندگی عادی با زبان مادری خاص خود و متفاوت از زبان رسمی تکلم می‌کنند.
بیشتر بخوانید: کودکانی که مجبور به ترک تحصیل می‌شوند!/ جای خالی عدالت آموزشی برای دانش‌آموزان دو زبانه
این استاد دانشگاه اظهار کرد: قانونا باید در مقاطع ابتدایی در مناطقی که به زبان مادری (زبانی به جز زبان رسمی کشور) صحبت می‌کنند فرصت‌های آموزشی برای آموزش زبان مادری به کودکان فراهم باشد، زیرا دوگانگی‌های زیادی در مناطقی که با دو زبان تکلم می‌کنند وجود دارد.
وی زبان را هم مانند متغیر‌های دیگر اجتماعی دانست و گفت: تا زمانی که هژمونی یک زبان در جامعه‌ای مسلط باشد و از برنامه‌تلویزیونی تا کتاب‌های جامعه همه تنها به همان زبان باشند همه افراد جامعه با هر زبان مادری، خواسته یا ناخواسته تحت تاثیر زبان غیررسمی و مسلط قرار خواهند گرفت.
دلپسند خاطرنشان کرد: به عنوان فردی که تجربه آموزش زبان‌های دیگر به غیر از زبان مادری خود را دارم به جرات می‌توانم بگویم که تا زمانی که بستر‌های اجرایی زبان وجود نداشته باشد همچنان خلاءهای حق شهروندی که در خصوص یادگیری زبان به خصوص برای کودکان وجود دارد ادامه خواهد داشت. بنده تا دوران دبیرستان هیچ دسترسی به منابع کردی، به ادبیات کردی مبتنی بر دستور زبان کردی نداشته‌ام و اگر رسم الخط زبان کردی را یاد گرفته ام تنها براساس تجربه تحصیلی و دانشی و علاقه فردی خودم بوده است.
وی تصریح کرد: برای یادگیری زبان مادری کودکان باید از همان مقطع ابتدایی از طریق کتاب، داستان، فیلم و رسانه که خوراک اندیشه ورزی و احساس و فکر کودک را تولید می‌کند زبان مادری را آموزش ببیند.
این جامعه شناس با تاکید بر لزوم آموزش زبان مادری در دوران کودکی گفت: در جامعه‌ای که کودکان فرصت یادگیری چند زبان متعدد را دارند بازخورد بهتری از آن‌ها در شرایط مختلف دیده می‌شود و این یادگیری تاثیر مثبتی بر روی هوش اجتماعی و هوش روابط انسانی و هوش عاطفی آن کودک دارد به طور مثال افرادی که با چند زبان آشنایی دارند فرصت ارتباط را با چند نوع بینش و فکر متفاوت خواهند داشت.
وی اظهار کرد: سیاستگذاران، قانونگذاران و برنامه‌ریز‌ان فرهنگی نه‌تنها در موضوع زبان مادری بلکه در موضوع‌های دیگر نیز دچار یک نوع تاخر فرهنگی مبتنی بر ندانم‌کاری هستند که سبب می‌شود موضوع آموزش زبان مادری در مواقعی حادتر شود. به نظر می‌رسد بهتر باشد تا هرچه سریع‌تر، مستحکم‌تر و منسجم‌تر و مبتنی بر قانون اساسی این فرصت برای شهروندان جامعه ایرانی امکان‌پذیر باشد تا امکان هرگونه شائبه امنیتی مبتنی بر برداشت‌های قومی افراطی هم گرفته شود.
دلپسند در خصوص این سوال که عدم آموزش زبان مادری چه آسیب‌هایی می‌تواند به فرهنگ افراد و به ویژه کودکان و نوجوانان وارد کند؟ گفت: فقدان غنای درونی فرهنگی سبب می‌شود کودکان به دنبال بدیل‌های آن بگردند و بدیل‌های آن در جهانی شدن فرهنگی که همه مبتنی بر آن هستیم اثرگذاری‌های منفی خواهد داشت.
وی تاکید می‌کند: نه تنها کودکان کرد و ترک و لر و فارس بلکه همه ما امروز دچار هژمونی کاراکتر‌های غیر ایرانی هستیم این درحالیست که اگر درون یک نظام فرهنگی کاراکتر‌های فرهنگی را داشته باشیم تا کودکان مبتنی بر فرهنگ بومی و محلی خود شخصیت‌سازی کرده و کاراکتر‌های فرهنگی را اسطوره خود قرار دهند. این کار طبیعتا سبب دوام بیشتر آداب و رسوم و شخصیت‌های فرهنگی خواهد شد و این مسئله تنها از بستر نوشتاری و کتابت با پشتکار رسانه‌های اجتماعی صورت می‌گیرد.
این استاد دانشگاه بیان کرد: گستردگی گویش‌ها در یک زبان در اصل غنای آن رانشان می‌دهد. جدا از نگاه قوم مدارانه به این نکته زبانی، داستان این است که توافق مشخصی در زبان‌ها بر اساس دستورالعمل زبان نوشتاری وجود دارد؛ برای مثال در مناطق کردنشین، کردی همانطور که خوانده می‌شود نوشته هم می‌شود، من معتقد هستم سیاست‌گذاری نه تنها در حوزه زبان بلکه در تمام مسائل منطقه‌ای باید بر اساس خوانش منطقه‌ای و مطلعین کلیدی منطقه‌ای اتفاق افتد، لذا اگر تصمیم بر اساس خوانش منطقه‌ای صورت بگیرد لذا چالش اجرا هم خواهد داشت، اما در حاضر چالش بیشتر بر سر این است که چرا این قانون مسجل درون نظام جمهوری اسلامی ایران و قانون اساسی یعنی آموزش زبان مادری بعد از گذشت بیش از ۴۰ سال همچنان اجرا نمی‌شود.
دلپسند اضافه کرد: موضوعی که برای یک جامعه متکثر بسیار مهم است انسجام درون آن جامعه است، یعنی انسجام مبتنی بر یک هویت ملی مشترک و فهم متقابل در عین تکثر‌های متفاوت. ما نباید نسبت به زبان‌ها نگاه واگرایانه داشته باشیم. نباید به زبان نگاه انفصالی داشته باشیم. توجه به این نکته مهم است که فرصت آموزش زبان مادری به توسعه فرهنگی جامعه منجر خواهد شد.
این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: حسن و دوام جامعه ایرانی به تکثر زبانی آن است و بدون شک زبان مادری می‌تواند در راستای نشان دادن توسعه فرهنگی مبتنی بر همزیستی مسالمت آمیز و تحت هویت ملی مشترک سبب دوام جامعه شود.