رویداد۲۴ ظهور مجدد طالبان در افغانستان، بار دیگر ایران را تبدیل به مامنی برای شهروندان افغانستان کرد که از ترس جان خود راهی کشور همسایه شده‌اند. این میزان از مهاجران در داخل کشور باعث نگرانی‌هایی هم بوده است. در برخی از شبکه‌های اجتماعی شایعاتی در مورد موج افغانستانی‌هایی که راهی ایران هستند دیده می‌شود که البته تکذیب می‌شوند. اما بازار شایعات عجیب داغ است. همچنان که برخی از افراد از حضور این پناهندگان در ایران و افزایش جمعیت آن‌ها در داخل کشور نگرانند، برخی دیگر شباهت‌های زیادی بین این افراد و پناهندگان اوکراینی می‌بینند که در بیش از یک ماه گذشته وارد کشورهای همسایه خود شده و مورد استقبال قرار گرفته اند.
تا قبل از آنکه طالبان یک بار دیگر قدرت را در افغانستان به دست بیاورند تعداد افغانستانی‌های ساکن ایران بین دو تا سه میلیون نفر تخمین زده می‌شد. اما حالا مشخص نیست که چه تعداد دیگری در ایران ساکنند. روایت‌های متفاوتی از میزان مهاجرت آن‌ها به کشورمان منتشر شده است که تعداد هزار تا پنج هزار نفر در روز را ذکر میکنند. سازمان راهداری تعداد افغان‌های ورودی به ایران را روزی حدود پنج هزار نفر و معاون وزارت کشور حدود هزار نفر اعلام کرده‌اند. جواد هدایتی دوشنبه ۱۵ فروردین در گفتگو با ایران ذکر کرده که پس از روی کار آمدن طالبان ورود افغان‌ها به کشورمان از مرز‌های رسمی به روزانه حدود پنج هزار نفر رسیده در حالی این رقم قبل از تحولات افغانستان چیزی بین ۷۰۰ و ۸۰۰ نفر در روز بود. این امار تنها مربوط به کسانی است که با گذرنامه و به طور قانونی وارد ایران شده اند.
کسانی که با قاچاق‌بر‌ها به کشور ما رسیده اند مشخص نیست. در عین حال وزارت کشور نظر دیگری در مورد این ماجرا دارد. مجید میراحمدی، معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور گفته است، پس از سلطه طالبان بر افغانستان "جمعیت قابل توجهی" به سمت مرز‌های ایران به راه افتادند "اما روزانه حدود پنج هزار نفر آنان متوقف و به افغانستان هدایت شدند". او اعلام کرده روزنامه هزار نفر به مرز با ایران می‌آیند که از ورودشان جلوگیری می‌شود.
پیش از این و در انتهای سال میلادی ایران اعلام کرده بود که در سال ۲۰۲۱ نیم میلیون نفر افغانستانی وارد ایران شده اند. هفته گذشته وزیر خارجه گفته بود که پنج میلیون نفر از شهروندان افغانستان در ایران زندگی میکنند. او تاکید کرده بود که در ماه‌های اخیر یک میلیون نفر پناهنده افغانستانی به ایران وارد شده است.
همزمان رسانه‌های افغانستان گلایه‌هایی را در مورد ایران مطرح میکنند. طلوع نیوز اخیرا در گزارشی نوشته که در یکی از استان‌های جنوبی کشور مهاجران اجازه کار و داشتن خانه ندارند. در این زمینه معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری بوشهر در ارتباط با حضور غیرمجاز اتباع افغان در استان هشدار داد و گفته بود حضور بی‌قاعده آن‌ها بعد از روی کار آمدن طالبان در استان بوشهر موجب نگرانی است.
از سوی دیگر طالبان هم مدعی افزایش اخراج افغانستانی‌ها از ایران و بازگرداندن آن‌ها به افغانستان شده است. امری که اگر درست باشد می‌تواند به قیمت جان برخی از این پناهندگان که به دلایل سیاسی یا امنیتی وارد ایران شده اند تمام شود. وزارت مهاجرین طالبان به تازگی گفته که در دو روز حدود شش هزار نفر از افغان‌ها به افغانستان عودت داده شده اند. آن‌ها از مرز نیمروز امده بودند و از همان راه هم برگردانده شده اند. اخراجی‌ها البته افرادی بوده اند که به کمک قاچاق چی‌ها یا به تنهایی و بدون داشتن گذرنامه خواهان ورود به ایران شده اند.
در مقابل این حجم از ورود مهاجران به ایران، تهران انتظار دارد تا کمک‌های جهانی شامل حالش شود. بر اساس گفته وزارت خارجه پنج میلیون افغانستانی در ایران حضور دارند که تامین شغل و مسکن برای آن‌ها می‌تواند یک چالش اساسی برای دولتی باشد که خودش با تحریم و مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم میکند. البته به گفته سخنگوی دولت یک سازمان و نهاد متمرکز مثلاً تحت عنوان «سازمان ملی مهاجرت» یا نهادی مشابه این چنینی، به منظور ساماندهی تمامی امور مهاجرین به صورت متمرکز در دستور کار دولت و وزارت کشور به منظور ساماندهی است.
امیرعبداللهیان وزیر خارجه کشورمان نیز در مورد افزایش یک میلیونی جمعیت افغانستانی‌های ساکن در ایران گفته است نگرانی جدی در این زمینه به ویژه وقتی که سازمان‌های بین‌المللی کمترین توجه را به آوارگان در کشورهای همسایه افغانستان دارند، وجود دارد.
معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری بوشهر هم که این روز‌ها بیشتر در مورد حضور افغان‌ها در کشور مورد توجه است گفته که باتوجه به اینکه تعدادی از اتباع افغان وابسته به گروه‌های تروریستی و داعش هستند و احتمال ورود آنان به کشور متصور است هرگونه مسامحه در این خصوص مخل امنیت و آرامش کشور است و لازم است که نیرو‌های امنیتی و انتظامی با آمادگی کامل در شناسایی و برخورد قانونی با آنان را در دستور کار خود قرار دهند. به تمام مردم شریف استان توصیه و تذکر داده می‌شود که از اسکان، اجاره خانه و ملک، تحویل شغل و کار کسب به این اتباع به هیچ عنوان پذیرفته نیست و با متخلفان برابر قانون، با جریمه نقدی سنگین، و محکومیت در دادگاه برخورد خواهد شد.
در میان کسانی که در ماه‌های اخیر از افغانستان خارج شده اند، آنانی که گذرنامه، ویزا و امکانات مالی داشتند از طریق مرز‌های هوایی خارج شده و بسیاری به مشهد یا تهران رفته اند. با این حال مرز‌های زمینی هم برای کسانی که پول کافی یا گذرنامه نداشته‌اند، گزینه خوب، اما سختی بوده است. بسیاری از این افراد در مرز‌ها متوقف شده و به کشورشان بازگردانده شده اند. مقامات کشورمان حضور این افراد را یک موج مهاجرت توصیف نمی‌کنند. با این حال به نظر می‌رسد که آن‌ها هم بابت مسائل اقتصادی که این میزان از مهاجرت به بار می‌آورد نگرانند. انتظار می‌رود که سازمان‌های بین المللی در وضعیت فعلی فکری به حال پناهندگان افغان در ایران کنند تا از فشار‌ها بر روی تهران هم کاسته شود.
عبدالرضا فرجی راد استاد ژئوپلتیک دانشگاه در گفتگویی به خبرآنلاین گفت: موضوع افغانستانی‌ها از ابتدا در ایران به طریقی بحرانی آغاز شد و به طریقی نابسامان و سردرگم ادامه پیدا کرد. از سردرگمی همین نکته کافی است که هنوز در مورد تعریف مربوط به این جمعیت اختلاف نظر اساسی وجود دارد.
در حال حاضر اتباع افغانستانی در کشور را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد: یک دسته از آن‌ها باقی مانده جمعیت افغانی هستند که در دوران اشغال افغانستان و جنگ به ایران مهاجرت کردند که به عنوان پناهنده شناخته می‌شوند و تا حدودی نیز مورد حمایت کمیساریای عالی پناهندگان هستند. جمعیت آنان حدود یک میلیون نفر برآورد می‌شود. هرچند هزینه اصلی آن‌ها بر روی دوش ایران است.
گروه دوم کسانی هستند که به آن‌ها افراد موضوع طرح آمایش و تبدیل وضعیت گفته می‌شود که جمعیتی در حدود ۴۸۵ هزار نفر را در بر می‌گیرد.
دسته سوم افراد دارای گذرنامه خانواری و یا مجردین هستند که جمعیت آن‌ها ۶۰ هزار نفر برآورد می‌شود.
دسته پایانی افراد غیر مجازی هستند که فاقد هرگونه اوراق هویتی اند که جمعیت آن‌ها تا حدود یک و نیم میلیون نفر و یا بیشتر از این هم برآورد می‌شود.
فرجی راد افزود: با توجه به آمار‌های فوق ملاحظه می‌شود که موضوع حضور اتباع افغانی در ایران و مسائل مرتبط به آن‌ها چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی علی رغم اجرای طرح‌های مخلتف، همچنان پا برجا است. این نکته قابل ذکر است که این جمعت ثابت نیست و سیال است. به این معنی که افرادی از آنان به موطن خود برمی گردند و افراد جدیدی به کشور وارد می‌شوند. برخی از آن‌ها بار‌ها طرد شده اند، اما همچنان پس از مدت کوتاهی خود را به ایران می‌رسانند. برخی از آن‌ها در ایران ازدواج کرده اند، زاد و ولد کرده اند و در جامعه ایران ممزوج شده اند. فرزندان آن‌ها در مدارس ایرانی درس خوانده اند و حاضر به بازگشت به افعانستان نیستند. برخی از نسل جدید افغانستانی‌ها اصلا افغانستان را ندیده اند. اگر بخواهم موضوع را تا اینجا خلاصه کنم باید به این نکته تأکید کنم که پذیرش این تعداد مهاجر از کشور همسایه و با این وضع نابسامان با ظرفیت‌ها و توانایی‌ها و سیاست گذاری‌های کشور انطباق نداشته است و هنوز هم ندارد. این موضوع به خودی خود موجب ناهنجاری و لجام گسیختگی با ابعاد بسیار گسترده شده است. ضعف ساختاری کشور در این زمینه کاملا آشکار است. ولی قبل از آن، فقدان سیاست گذاری مشکل را ایجاد کرده است.
حضور اتباع افغانستانی در ایران از ابعاد گوناگون سیاسی اقتصادی اجتماعی و امنیتی برخوردار است و چالش‌ها و فرصت‌های توامانی را به همرا دارد؛ بنابراین با یک یا چند عامل نمی‌توان آن را تبیین کرد. به عنوان مثال حضور این افراد در برخی از مشاغل مورد نیاز در کشور که در مواردی اتباع ایرانی از انجام آن‌ها امتناع میکنند ضروری است. همچنین به لحاظ آمیختگی فرهنگی ایران و افغانستان حضور این افراد و بویژه فراگیری آن‌ها از سیستم آموزشی ایران و بازگشت آن‌ها به افغانستان موجب گسترش و عمیق‌تر شدن تاثیرات جمهوری اسلامی ایران بر جامعه افغانستان است.
اما این حضور گسترده چالش‌های بزرگی هم به همراه دارد. از جمله چالش‌ها این است که بسیاری از مشاغل مورد نیاز اتباع ایرانی توسط اتباع افغانی اشغال شده است و بویژه در شرایط رکود اقتصادی و آسیب دیدگی بازار کار، موجی از نارضایتی در بین طبقات کارگر پدید آورده است.
با آغاز موج جدید مهاجرت برخی تلاش میکنند تا به صورت قانونی وارد ایران شوند. اما تعداد خیلی بیشتری به ناگذیر از طریق غیر قانونی راهی ایران می‌شوند. پدیده قاچاق انسان که قبل از این نیز جریان داشت، اکنون ابعاد بسیار گسترده تری پیدا کرده است و به یک تجارت پرسود تبدیل شده است و افرادی در هر دو سوی مرز درگیر آن هستند.
این کارشناس تصریح کرد: از دهه ۱۳۶۰ تا کنون چندین طرح برای مدیریت این موضوع ارائه و اجرا شده است. هیچکدام از این طرح‌ها موفق نبوده اند و عمدتا وسط کار رها شده اند. یکی از این طرح‌ها که گویا هنوز هم دنبال می‌شود، طرح ساماندهی بر اساس دو مصوبه شورای امنیت ملی است که طرح مناسبی به نظر می‌رسید. اما آن هم درست اجرا نشد. بر اساس این طرح قرار بود که همه افغانستانی‌های مقیم ایران شناسایی شده و کسی غیر قانونی در کشور حضور نداشته باشد. آن‌ها که حضور قانونی دارند، از حداقل چهارده خدمت مانند گواهینامه، حساب بانکی، اجازه اقامت، اجازه اشتغال (با شرایط خاص خود) و. برخوردار باشند. متاسفانه همکاری بعضی از دستگاه‌ها در اجرای طرح در حداقل ممکن بود.
وی در پایان گفت: تا زمانیکه به طور کلی سیاست مهاجرتی ما اصلاح نشود و بویژه در مورد افغانستانی‌ها سیاست درستی وجود نداشته باشد و تعهد لازم برای اجرای آن وجود نداشته باشد، موضوع به همین نحو معیوب ادامه خواهد یافت. تدوین سیاستی دقیق، هوشمندانه و همه جانبه و اجرا درست و پیگیر آن می‌تواند هر دو کشور را از این وضع تا حدودی برهاند.