رویداد۲۴ با فرمان ابراهیم رئیسی، ضمن افزایش یارانه ها تا سقف ۴۰۰ هزارتومان، مقدمات حذف ارز۴۲۰۰ تومانی از ۷ قلم کالای اساسی حیاتی آغاز شد. ابراهیم رئیسی که در تبلیغات انتخاباتی از گرانی انتقاد کرده بود و شعاری درباره حذف ارز۴۲۰۰ نداده بود، حالا در مهمترین تصمیم اقتصادی خود که در شبکه ۲ تلویزیون از آن دفاع کرد. رئیسی در جریان انتخابات سال۱۴۰۰ گفته بود «گرفتار کردید مردم را. برای معیشت مردم برنامه داریم. مدیریت حلقه مفقوده کشور است.»
اما حالا دادستان کل کشور می گوید «بخشی از مشکلات اقتصادی کشور ناشی از عوامل خارجی از جمله تحریم ها است». امیرعبدللهیان وزیر خارجه هم درباره آزادسازی یارانه ها گفته «مصون‌سازی کشور از مسیر تحول اقتصادی و توزیع عادلانه نظام پرداخت یارانه یک راهبرد اصلی است.» تحریم‌ها هیچ‌کدام از بین نرفته است.
رئیسی در همین گفتگوی تلویزیونی به سه نکته اشاره کرده است.
نکته اول آنکه به گفته رئیسی «در آغاز بکار دولت سیزدهم ۸ میلیارد دلاری که در قانون بودجه ۱۴۰۰ برای مصارف ارز ترجیحی اختصاص داده شده بود توسط دولت گذشته تمام شده بود» به عبارت دیگر دولت دوازدهم در سال۱۴۰۰ برای تامین ارز مورد نیاز واردات ۷قلم کالایی که حالا رئیسی میخواهد آن را حذف کند فقط در سه ماه نخست سال ۸ میلیارد دلار خرج کرده است. دولت سیزدهم برای استمرار وضع موجود از منابع دیگری ارز ترجیحی را تامین کرده است.
طبق نظر کارشناسی وزارت جهاد کشاروزی و وزارت بهداشت از میزان تامین کالاهای اساسی و دارو، تجهیزات و واکسن در سال جاری ۱۹ میلیارد دلار برآورد شده است .گندم، روغن خام، ذرت، کنجاله، دانه سویا، جو، دارو و تجهیزات پزشکی کل اقلامی هستند که ارز ترجیحی دریافت می‌کنند. ذرت، دارو و تجهیزات پزشکی بیشترین مصارف ارزی را به خود اختصاص می‌دهند.
این منهای یارانه ای است که در دو نوبت به حساب خانوارها واریز می شد. این موضوع زمانی اهمیت دارد که به گفته پروین صالحی نماینده مجلس «مجلس به دولت با اختصاص ۹ میلیارد دلار در بودجه ۱۴۰۱ این اختیار را داده است که در قبال حذف ارز ترجیحی برخی کالاها کمک‌های حمایتی به مردم ارائه شود.»
نکته دوم آنکه رئیسی گفته «امروز میزان فروش نفت کشور به دو برابر روزهای آغاز فعالیت دولت افزایش یافته و دیگر در این زمینه هم نگرانی نداریم. حجم تجارت خارجی کشور نیز به خصوص با کشورهای همسایه افزایش یافته و مجموع تجارت خارجی کشور به رقم ۱۰۰ میلیارد دلار رسیده است.» این همان تایید سخنان وزیر اقتصاد قبل از عیدنوروز بود. خاندوزی گفته بود «بیش از ۱۹۰ هزار میلیارد تومان درآمدهای صادرات نفت خام و میعانات به خزانه در سال ۱۴۰۰ و مقایسه آن با رقم ۱۷ هزار میلیارد تومانی در سال ۱۳۹۹ نشان دهنده رشد ۱۱۷ درصدی است .» ایرنا هم در دفاع از چگونگی خرج درامدهای ارز ادعایی دولت سیزدهم نوشته «بخش زیادی از درآمدهای نفتی در نیمه دوم سال گذشته صرف تامین ارز ۴۲۰۰ تومانی برای واردات کالاهای اساسی شد»
نکته سوم اینکه ابراهیم رئیسی گفته «امروز دولت میخواهد تکالیف و الزامات قانون بودجه ۱۴۰۱ را اجرا کند». به عبارت دیگر دولت در حال اجرای تصمیم نمایندگان برای حذف ارز۴۲۰۰ تومانی است. این در حالی است که دولت به صورت آزمایشی طرح جدید یارانه بنزین را در کیش و قشم آغاز کرده است. در این طرح قرار است به ازای هر کارت ملی ۲۰ لیتر بنزین تعلق گیرد. با مرور نظرات دولت و مجلس این موضوع قابل اهمیت است که نظر دولت و مجلس برای برداشته شدن ارز۴۲۰۰ مطابقت دارد اما در شیوه پرداخت آن به صورت بن نقدی یا کالابرگ الکترونیکی اختلاف نظر دارند.
این موضوع از آنجا اهمیت دارد که چه ارتباطی بین ارز حاصل از صادرات نفت، حذف یارانه ها و مذاکرات احیای برجام وجود دارد؟
بیشتربخوانید: نئولیبرال‌ها به سازمان برنامه و بودجه نفوذ کرده‌اند/ هدفشان به بن‌بست‌کشیدن دولت رئیسی و براندازی نظام است
افزایش درآمد نفتی و حذف ارز۴۲۰۰ تومانی
ایران به طور متوسط در سال ۲۰۲۱ روزانه ۲ میلیون و ۳۹۲ هزار بشکه نفت تولید کرده است. نفت ایران اگرچه با ۱۹ دلار و ۳۶ سنت یا ۲۰.۸ درصد افزایش نسبت به ماه پیش از آن به ۱۱۲.۴۰ دلار رسیده است اما در سال ۲۰۲۱ به طور متوسط ۶۹.۸۰ دلار فروخته شده است. این درحالی است که متوسط نفت ایران در سال ۲۰۲۰ به ازای هر بشکه ۴۰.۷۷ دلار فروخته شده بود و این بدان معناست که متوسط قیمت نفت ایران در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ میلادی ۲۹ دلار و ۳ سنت افزایش یافته است.
گزارش رسانه های دولت می گوید «در دولت سیزدهم، افزایش ۳۰۰ درصدی وصول درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی به ثبت رسیده و افزایش درآمدهای کشور از محل صادرات و فروش داخلی نفت خام و میعانات گازی محقق شده است. » کارشناسان اقتصادی می گویند یکی از انگیزه های اصلی دولت برای حذف ارز۴۲۰۰ تومانی افزایش درامدهای ارزی است. این در حالی است که شاخص فلاکت مردم ایران در سال۱۴۰۰ افزایش یافته است.
دسته دیگری از کارشناسان معتقدند دولت سیزدهم به خاطر افزایش بهای نفت پس از حمله روسیه به اوکراین عجله‌ای برای احیای برجام و رفع تحریم‌ها ندارد. در ماه‌های گذشته و به موازات پیشرفت مذاکرات احیای برجام فروش نفت ایران، به خصوص به چین افزایش یافت. پس از حمله روسیه به اوکراین نیز که ۲۴ فوریه آغاز شد بهای نفت در بازارهای جهانی به شدت بالا رفت و باعث شد که فروش نفت حتی با تخفیف نیز درآمدهای کلانی نصیب دولت سیزدهم کند.
روزنامه "وال‌استریت ژورنال" هفته پیش گزارش داد در سه ماهه نخست سال جاری میلادی صادرات نفت خام ایران به چین ۱۲ درصد افزایش یافته و به ۷۵۰ هزار بشکه در روز رسیده است. افزایش درآمدهای ارزی که چشم انداز کوتاه مدت دارد به دولت اجازه می دهد، علاوه بر حذف ارز۴۲۰۰ تومانی، با تزریق ارز به بازار، از واردات آزاد حمایت کرده و کسری بودجه خود را از محل فروش ارز جبران کند. افزایش موقت درامدهای نفتی به دولت جسارت می دهد تا توافق را به تاخیر اندازد.
وزیر اقتصاد در خصوص اینکه برخی موفقیت دولت در افزایش درآمدهای نفتی را نتیجه تساهل و تسامح بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا می‌دانند، گفته این افزایش کاملاً مبتنی بر تحرک اقتصادی دولت است. با بقای تحریم ها، دولت سیزدهم تلاش کرده کمبود ارز خود را متاثر از افزایش قیمت نفت جبران کند. اما این نکته حائز اهمیت است که مجلس فقط اجازه ۹ میلیارد دلار تخصیص ارزی به دولت برای هدفمندی یارانه ها داده است.
این در حالی است که روحانی فقط در سه ماه نخست ۸ میلیارد دلار هزینه کالاهای اساسی کرده بود. استدلال دولت روحانی برای تخصیص ارز۴۲۰۰ تومانی حمایت از مردم در برابر تحریم ها بود. تحریم هایی که هنوز وجود دارند ولی دولت سیزدهم ابزار حمایتی خود از مردم در برابر تحریم ها را در ۷ قلم کالای اساسی برداشته است.
کارشناسان معتقدند عدم احیای توافق از یک سو و چشم انداز تیره بازگشت اقتصاد کشور به ریل اصلی، منجر شده تا دولت سیزدهم از فرصت افزایش قیمت نفت برای حذف ارز۴۲۰۰ تومانی استفاده کند. رویدادی که در صورت بازگشت قیمت نفت به کانال اولیه یا تشدید فشار تحریمی آمریکا به مشتریان نفتی جمهوری اسلامی، ، مردم را بدون پشتوانه مقابل گرانی ها قرار خواهد داد و برنامه های دولت رئیسی برای اداره کشور با ارز صادرات نفتی را دشوارتر خواهد کرد.
پیام برجامی حذف ارز ترجیحی
باتوجه به بن بست ایجاد شده در مذاکرات احیای برجام و موضع نامنعطف تهران و واشنگتن بر سر معدود اختلاف باقی مانده ، ازجمله ، خروج نام سپاه از فهرست گروه های تروریستی ، گزینه شکست نهایی مذاکرات جدی است و درهمین چارچوب ، برخی کارشناسان معتقدند ، اقدام پرریسک دولت رئیسی برای حذف ارز ترجیحی در بحبوحه گرانی های موجود ، نشانه آماده شدن ایران برای کاهش هزینه های کشورداری در دوره تشدید تحریم ها پس از قطعی شدن ناکامی مذاکرات احیای برجام است.
این اقدام دولت رئیسی ، درعین حال ، پیامی مستقیم به راهبران کاخ سفید است تا آنان روی گزینه انعطاف ایران در مذاکرات، به دلیل فشارهای اقتصادی ، حساب باز نکنند. درواقع ، جمهوری اسلامی با حذف ارز ترجیحی ، این پیام عملی را به آمریکا ارسال کرد که نه فقط تحت تاثیر بحران های اقتصادی ، از مواضع خود در مذاکرات کوتاه نخواهد آمد بلکه خو را برای دوره دشوارتر ناشی از شکست احتمالی مذاکرات نیز آماده کرده است.