رویداد۲۴ علی بیت‌اللهی دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی درباره خطر فرونشست و فروریزش زمین در محورهای درون‌شهری از جمله اتوبانها در شهرهایی نظیر تهران، اظهار کرد: این نشست‌های ناگهانی یا فروریزش‌ها را در مورد شهر تهران از سال ۹۵ تا به حال بررسی کردیم و یکی از دلایل عمده‌ای که برای آن به دست آمد، اثر قنوات متروکه تهران بر این فروریزش‌ها بود. مواردی که ممکن است منجر به ریزش‌های ناگهانی و ایجاد فروچاله‌ها شود و حوادثی را نیز ایجاد کند.
وی ادامه داد: همانطور که می‌دانیم رشته قنات‌های متعددی در سطح شهر تهران وجود دارد که از زمان‌های قدیم و از عهد قاجار وجود داشته است. این قنات‌ها عمده‌ترین سیستم شبکه انتقال آب از شمال تهران به باغات شهرری و جنوب تهران بودند. این رشته قنات‌ها طول زیادی دارند و طولی که در حال حاضر برای آن مورد شناسایی قرار گرفته و تخمین زده می‌شود، بیش از ۵۵۰ کیلومتر است. در این خصوص بیش از ۵۰ هزار میله قنات نیز شناسایی شده و انتظار می‌رود به همین تعداد هم شناسایی نشده باشد.
بیت‌اللهی با اشاره به وسعت شهر تهران درگذشته اظهار کرد: در گذشته تهران بیشتر در منظقه ۱۲، شهرری و چنین محدوده‌هایی متمرکز بود و اراضی شمالی تهران که حالا مناطق جمعیتی ۲۲گانه شهر تهران را تشکیل می‌دهند، وجود نداشت. بنابراین قنات‌ها مسیرهایی برای انتقال آب، زراعت و باغداری در جنوب شهر بودند. با توسعه شهری، تمامی آن اراضی و باغاتی که به آب نیاز داشتند، به ساختمان تبدیل شدند و وسعت شهر به صورت ناگهانی افزایش پیدا کرد و حالا در این شرایط دیگر رشته قنات‌ها دارای موضوعیت نیستند. در آن آن زمان به آب قنوات برای آبیاری باغات نیاز داشتیم اما حالا زمین‌ها کاربری خود را عوض کرده و تبدیل به ساختمان شده‌اند، اما رشته‌قنات‌ها به حال خود رها شدند.
دبیرکارگروه ملی مخاطرات طبیعی درباره قسمتی از تاریخچه رشته‌قنات‌های تهران گفت: در زمان‌های قدیم هر رشته قنات، یک مالک شخصی داشته است که به نامش سند خورده است. بنابراین در اسناد و مدارک حقوقی قنات‌های تهران مالک شخصی دارند. اما در عمل و واقعیت هیچ مالکیتی وجود ندارد و مالکین قبلی آنها از دنیا رفته‌اند. به جز در برخی از محوطه ادارات، پارک‌ها و فضای سبز شهری که عمدتا مجموعه فضای سبز شهرداری تهران هستند، از این رشته قنوات استفاده دیگری نمی‌شود و مالکان آنها نیز دیگر زنده نیستند و وراث نیز نیازی به این رشته قنات‌ها ندارند. همین موضوع سبب شده تا قنات‌ها در شهر رها شوند.
بیت‌اللهی ادامه داد: در زمان‌های قدیم که به این رشته قنات‌ها نیاز داشتند، از آنها صیانت و نگهداری می‌شد. اما حالا که مورد استفاده نیستند، از آن‌جا که هیچ ارگان و نهادی به صورت رسمی مسئولیت حفظ و نگهداری این قنات‌ها را ندارد دچار معضل شده‌ایم. بنابراین این قنات‌ها به ویژه در مراحل پس از بارندگی‌های شدید ممکن است مشکلاتی را ایجاد کنند. چراکه آب‌های ناشی از بارندگی در مسیر این قنات‌ها نفوذ می‌کنند و جریان‌های آبی قدرتمندی را ایجاد می‌کنند که در مدت زمان در تونل‌های قنوات آب‌شستگی ایجاد می‌کند و آنها وسیع‌تر و فراخ‌تر می‌شوند. از آن‌جا که ابعاد این حفره‌ها در زیر زمین افزایش پیدا می‌کند، ناگهان بر اثر ارتعاشات محیطی و ترافیک فروریزش یا نشست ناگهانی رخ می‌دهد.
به گفته وی این امر به ویژه در گودبرداری ساختمان‌ها، احداث ساختمان‌ها با طبقات زیرزمین بالا که موجب انسداد مسیر قنوات می‌شود، جلوی رگه آب‌ها را می‌گیرد و آب شستگی‌های زیادی را ایجاد می‌کند که در نتیجه شاهد فروریزش‌ها در نقاظ مختلف هستیم. از سال ۱۳۹۵ تا به حال چندین مورد از این فروریزش‌ها را در مسیر خیابان مولوی، شهران، سه راه خیام، بزرگراه آبشناسان و... مشاهده کرده‌ایم.
بیشتر بخوانید: فرسایش خاک در ایران ۵ برابر میانگین جهانی
دبیرکارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: مسیر قنات‌ها از شمال به جنوب است بنابراین معابری که شرقی و غربی باشند را تحت تاثیر می‌دهد و بیشترین تلاقی را با این رشته قنوات دارند. به عنوان مثال اتوبان همت و سایر اتوبان‌های غربی و شرقی بیشترین تلاقی را با رشته قنات‌ها دارند. اگر در تلاقی با برخی از این رشته قنات‌ها زیرسازی این اتوبانها و حتی برخی خیابانها به درستی انجام نشده باشد آب شستگی وسیعی در اثر ارتعاشات ناشی از عبور وسایل نقلیه ایجاد می‌شود و آن فرونشست‌های ناگهانی رخ می‌دهد. باید این مسیرها بررسی و پایش شود. اگر اقدامات لازم انجام شود فروریزش زمین رخ نمی‌دهد، باید زون‌های تلاقی شناسایی شود و اقداماتی برای مقاوم سازی و جلوگیری از ریزش آنها انجام شود.
بیت‌اللهی با اشاره به تحقیقات صورت‌گرفته در راستای بررسی جایگاه قرارگیری رشته قنات‌های کلانشهر تهران گفت: بر اساس نقشه‌های موجود اگر از شرق به سمت غرب یا غرب به سمت شرق حرکت کنیم هر ۴۰۰ متر یک رشته قنات را قطع می‌کنیم. به ویژه زمانی که بارندگی رخ می‌دهد و آب‌های سطحی به زیر زمین نفوذ می‌کنند آب شستگی‌ها باعث فروریزش می‌شود.
وی تاکید کرد: بسیار ضرورت دارد که حفظ و نگهداری رشته قنات‌ها صاحب متولی و از وضعیت بلاتکلیف کنونی خارج شود. در این صورت اگر یک دستگاه یا نهاد مسئولیت خاصی در این رابطه داشته باشد می‌تواند اقداماتی را انجام دهد.
این کارشناس ارشد ایمنی با اشاره به حادثه زمین‌لغزش که چهارشنبه ۳۱ فروردین در مسیر شرق به غرب در یال شمالی اتوبان همت و در ۵۰۰ متری تقاطع این اتوبان با اتوبان چمران رخ داد، گفت: البته این حادثه زمین لغزش بود که بر اثر آبیاری تپه‌های خاکی زمین حرکت کرده بود و بخشی از اتوبان را گرفته بود.
بیت‌اللهی تاکید کرد: ضرورت دارد که در تهران اولا نقشه دقیق‌تری از قنوات تهیه شود و اقدامات لازم برای ارتقای ایمنی این‌ها صورت گیرد. اینکه بگوییم رشته قنات‌ها را کور کنیم یا از بین ببریم، به هیچ عنوان کارساز نیست. چون برخی قنات‌ها ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر طول دارند. همچنین قنات، یکی از پدیده های تمدنی است و باید از آن حفظ و نگهداری شود. متاسفانه به دلیل عدم مسئولیت یک نهاد مشخص این حالت هرازگاهی، به ویژه پس از بارندگی‌ها خود را نشان می‌دهد و همانطور که گفتم، خطرآفرین می‌شود.
دبیرکارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: در هر حالتی با توجه نقشه‌ها و مسیر رشته قنات‌هایی که مشخص شده و جهت آنها از شمال به جنوب است، تلاقی آنها با مسیر شرقی و غربی قطعا پتانسیل و احتمال فرونشست ناگهانی و فروریزش را افزایش می‌دهد و نمی‌توان گفت که این خطر وجود ندارد. البته این خطر شبیه به زلزله و به آن معنا نیست که راهکاری برای آن وجود نداشته باشد. برخی از این قنوات عمر ۶۰۰ تا ۷۰۰ ساله دارند و از قدیم تا به حال سالم مانده اند و اگر به آنها رسیدگی شود و از آنها نگهداری شود، می‌توان خطر آنها را رفع کرد. اگر این اتفاق بیفتد هیچ خطری اتوبانها را تهدید نمی‌کند. چرا که ابعاد آنها هم کوچک است و نمی‌توان گفت که حادثه گسترده‌ای را ایجاد می‌کنند. اما اگر رها شوند، بر اثر آب‌شستگی، فرسایش خاک و ایجاد حفره به تدریج ابعاد آنها زیاد و فروریزش ایجاد می‌شود.
وی تاکید کرد: پدیده‌هایی مثل فروریزش، فرونشست، فرونشست‌های ناگهانی و ... در تمامی کشورهای دنیا نیز رخ داده است. ما با یک مجموعه‌ای از اقدامات مستمر می‌توانیم از وقوع این پدیده جلوگیری کنیم. برای جلوگیری از فرونشست زمین راهکار وجود دارد. اگر درباره زلزله صحبت کنیم، می‌گوییم درباره وقوع آن اقدامی نمی‌توان انجام داد و از رخداد آن جلوگیری کرد اما برعکس، پدیده فرونشست و فروریزش کاملا قابل جلوگیری است و با یک برنامه ملی می‌توان از آن جلوگیری کرد. این تجربه موفق در برخی از کشورها وجود دارد. بسیار مهم است که این جنبه را ببینیم که می‌توانیم پیشگیری کنیم و با اقداماتی در زمینه نوع کشت، نوع استفاده از آب‌های زیرزمینی از وقوع این پدیده جلوگیری کرد.