رویداد۲۴ شادی مکی: پرآب‌ترین قنات جهان واقع در شهرستان بم خشک و ۷ حلقه چاه آن مسدود شد. جمله‌ای که در شرایط فاجعه‌بار بحران آب کشور نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت. ماجرا وقتی اسفناک‌تر می‌شود که به گفته مدیرجهاد کشاورزی بم قنات قنبر آباد با دبی آب ۳۶۰لیتر درثانیه که محل تامین معیشت هزار کشاور بوده به دلیل ورود به حریم قنات با ماشین آلات سنگین و غلتک خشک شده است.
به گفته او این قنات پر آب بر اثر لرزش و تسطیح و خاک برداری در حریم قنات و منطقه تخریب شد و آب آن بند آمده است؛ رخدادی که روز ۲۲ اردیبهشت رخ می‌دهد، اما اولین روز خرداد یعنی یک هفته بعد پرده از این حادثه نگران‌کننده برداشته می‌شود.
اگر چه مدیرجهاد کشاورزی این شهرستان بی‌احتیاطی پیمانکار را علت این حادثه می‌داند، اما حقیقت آن است که همچون سایر موارد بحران آفرین در کشور این مورد نیز موضوعی چند وجهی است که غفلت پیمانکار در رتبه آخر این سلسله علل قرار می‌گیرد.
به هر روی در شرایط بحران آب کشور اینگونه در معرض خطر قرار دادن آخرین ذرات منابع آب نشان از بی‌توجهی کامل مسئولان مربوطه به سلامت و جان همه زیست‌مندان و طبیعت کشورحکایت دارد. به مخاطره انداختن منابع آبی به بهای انجام پروژه‌های عمرانی به هیچ‌عنوان توجیه‌پذیر و قابل جبران نیست.
محمد برشان مدیر و موسس مرکز قنات استان کرمان ماجرا را برای رویداد۲۴ اینگونه توضیح می‌دهد: تمرکز قناتی در هیچ کجای جهان به اندازه بم نیست به این معنا که در هیچ کجای جهان نمی‌توان یک محدوده جغرافیای کوچک همچون بم را یافت که در آن نزدیک به ۵۰ قنات وجود داشته باشد. آنچه که باعث شده مجموعه قنات‌های بم با وجود خشکسالی در کشور زنده بوده و دبی بالایی نیز داشته باشند وجود گسلی است که در پشت این قنات‌ها قرار دارد.
این گسل همانی است که زلزله دهشتناک بم در سال ۱۳۸۱ را رقم زد، موضوعی که برشان بر آن تاکید کرده و می‌گوید: روان‌آب‌هایی که از کوه‌های هزار، تهرود، دهبکری و جبال بارز پشت این گسل جمع و می‌شوند در نهایت از طریق مجرای زیرزمینی به لوت زنگی احمد و رودخانه نسا می‌پیوندند. این مساله باعث شده که قنات‌های بم به عنوان پرآب‌ترین قنات‌های کشور شناسایی شوند.
به گفته مدیر مرکز قنات استان کرمان آمار‌هایی از قنات ده‌شتر وجود دارد که نشان می‌دهد دبی آن ۴۸۰ لیتر بر ثانیه بوده است. در واقع این قنات‌ها در گذشته آب خندق ارگ بم را تامین می‌کردند. اما بم قنات‌های زیادی دارد که در محدوده آن‌ها قنات «قنبرآباد شیخی» به دلیل دبی بالای ۳۶۰ لیتر بر ثانیه در همین سال‌های خشکسالی حائزه اهمیت بوده است.
چاه‌های این قنات که ۲۰۰ هکتار باغات و نخیلات این شهرستان را آبیاری می‌کند به طول ۸ کیلومتر در کنار جاده اصلی «کرمان - بم» و «کرمان - زاهدان» قرار داد. پیمانکاری که قرار بوده این جاده را بهسازی کند روی مسیر چاه غلتک می‌اندازد که منجر به این فاجعه می‌شود.
برشان خاطرنشان می‌کند: تردد سالیانه ماشین‌های سنگین مانند کامیون در این جاده باعث ایجاد تنش خاکی شده است از طرف دیگر وقتی پیمانکار روی این مسیر غلتک می‌اندازد قنات کمرشکن می‌شود یعنی ریزش باعث می‌شود که دهانه چاه قنات پر و آب آن خشک شود.
او می‌گوید: اولین روز حادثه که به محل رفتم شرایط بسیار ناگوار بود و تنها کاری که از دست ما برمی‌آمد کارگذاشتن چند بسته چرخ برای آواربرداری بود، اما ترس مهم ما آن بود که آب فراوان قنات قنبرآباد در سد زیرزمینی واقع شده در محل تجمیع، باعث تخریب میله چاه‌های قنات‌های دیگر شود یا اینکه از نقطه‌ای دیگر سرریز کرده و باعث خسارت و خرابی شود، اما خوشبختان این اتفاق نیفتاد و با توجه به اینکه مسیر رودخانه‌ای بود جذب آب در زیر زمین تنش سرریز را به عقب برده و عملا آب در منطقه وسیعی پخش شده بود.
وی می‌افزاید: روز گذشته که بار دیگر به محل حادثه رفتم کار پیشرفته زیادی کرده و ۱۰ یا ۲۰ متر دیگر مانده است که آوار زیرزمینی را تخلیه کنیم. ۵ گروه کاری با تراکتور‌هایی که بار را بالا می‌کشند در منطقه مشغول فعالیت هستند و با توجه به شرایط امیدوار کننده موجود ما اعلام آمادگی کردیم که ۱۰ روز آینده جشن ورود آب به مظهر قنات قنبرآباد را در بم برپا کنیم.
برشان با تاکید بر اینکه این قنات به شکل اولیه بازخواهد گشت، اما نیازمند یک آسیب‌شناسی جدید است، تصریح می‌کند: یکی از مشکلات ما در بم فقدان نقشه قناتی است. اگر این قنات نقشه داشت بعد از حادثه به راحتی می‌توانستیم مادرچاه آن را پیدا کنیم، اما به دلیل فقدان نقشه ما ناچار شدیم از تجارب مقنی‌های قدیمی و جی‌پی‌اس استفاده کرده و ۲ حلقه مادرچاه آن را پیدا کنیم. در این منطقه انبوهی از چاه وجود دارد و وقتی که این دو حلقه را یافتیم متوجه شدیم که آب در این دو حلقه چاه ۵ تا ۶ متر بالا آمده است.
آنطور که موسس مرکز قنات استان کرمان می‌گوید، تهیه نقشه قناتی بر عهده شرکت آب‌منطقه یا جهاد کشاورزی است که البته تا کنون اقدامی برای آن صورت نگرفته که این رفتاری نابخشودنی از سوی مسئولان کشوری، استانی و شهرستان است.
بیشتر بخوانید: زاینده رود احیا نشود مسائل قومیتی سر باز می‌کند/ در اصفهان چه می‌گذرد؟
وی همچنین رعایت نکردن حریم قنات را مشکل دیگر این منطقه قنات‌خیز عنوان کرده و می‌افزاید: قنات یک موجود زنده است و اگر به حریم آن تجاوز شود بلافاصله واکنش نشان می‌دهد. شاهراه کرمان زاهدان که بهسازی آن مصوب شده بود از حریم این قنات می‌گذرد، اما پیمانکار از وجود آن بی‌خبر بوده است. این درحالیست که پیمانکار به لحاظ نوع فعالیت خود حتما باید از وجود آن باخبر و حریم قنات را رعایت می‌کرده است.
به گفته مدیر مرکز قنات کرمان وجود جاده کرمان زاهدان در حریم این قنات باعث شده که به مرور زمان تردد ماشین‌های سنگین خاک را لغزنده کرده و با فرود آمدن غلتک روی سطح زمین علاوه بر ایجاد زلزله جانبی باعث ریزش خاکی شده که منتظر یک ضربه بوده است.
برشان تاکید می‌کند که این حادثه قابل پیشگیری بوده است به این معنا که پیمانکار باید قنات را زیرسازی و حریم آن را رعایت کرده و از تابلو‌های هشداردهنده استفاده کند و حتی اگر لازم بوده زیرزمین را برای جلوگیری از حادثه و آسیب به قنات تجهیز کند، اما این اتفاق نیفتاده است و قنات را رها کرده و به کار جاده پرداخته‌اند.
وی مجموعه سازمان‌ها از جمله وزارت راه، جهاد کشاورزی و اداره آب منطقه‌ای را مسئول این حادثه عنوان کرده و می‌گوید: آب منطقه‌ای متولی آب‌های کشور است و باید قنات‌ها را معرفی کند مسئول احیا و لایروبی قنات‌ها وزارت جهاد کشاورزی است و باید به پیمانکار وجود قنات را اطلاع می‌داد. این جاده ۱۰۰ سال است که مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما از عمر باند دوم آن تنها ۲۰ سال می‌گذرد و انتظار می‌رفت که نکات لازم در ساخت باند دوم رعایت می‌شد.
موسس مرکز قنات استان کرمان اظهار می‌کند: مقصر اصلی این حادثه ساختار اصلی مدیریت کشور است ما با سوءمدیریت مواجهیم در همه کشور‌ها وزارت آب یا وزارت منابع آب وجود دارد به عنوان مثال چند روز پیش کشور عراق شکایتی را از ایران درباره خشکاندن برخی از سرشاخه‌های رودخانه‌های مرزی مطرح کرد که این کار توسط وزارت منابع آب این کشور انجام شد. وقتی سد کمال خان توسط افغانستان ساخته و دولت وقت اعلام کرد که در برابر آب نفت می‌گیرند این درخواست از طرف وزارت آب این کشور مطرح شد، حتی ظریف وزیر امورخارجه وقت نیز قصد داشت با وزیر آب به مذاکره بنشیند.
وی خاطرنشان می‌کند: آب در کشور ما رها شده است. قنات‌ها چندین متولی دارند، از یک طرف وزارت نیرو آمار قنات‌ها را در دست دارد، جهاد کشاورزی کار احیای و مرمت را انجام می‌دهد و سازمان محیط زیست هم پایش‌های دیگری را انجام می‌دهد و در نهایت وزارت میراث فرهنگی به لحاظ ثبت میراثی و گردشگری وارد عمل می‌شود.
تنها راه نجات این کشور از بحران آب تشکیل وزارت آب، انحلال سازمان‌های محیط‌زیست، جنگل‌ها و مراتع و سازمان آبخیزداری و ادغام آن‌ها در وزارت آب و تفکیک شدن وظایف وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو در حوزه قنات‌هاست. تا زمانی که شاهد نابه‌سامانی مدیریتی در کشور هستیم هرگز نمی‌توانیم با ابربحران‌ها و ابرچالش‌ها برخورد کنیم و روز به روز شرایط بدتر می‌شود.