زنان در قامت یک «رییس‌جمهور» به پاستور خواهند رفت؟

رویداد۲۴-آیت‌الله بهشتی می‌خواست فضا در آینده برای زنان باز شود تا آنها هم بتواند رییس‌جمهور شوند.

 آیا بانوان هم رجال سیاسی محسوب می شوند یا نه؟ سوالی که عمر آن همپای عمر نظام جمهوری اسلامی و اصل 115 قانون اساسی است، آنجا که می گوید: «رییس جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایطی باشند انتخاب گردد و در ادامه، این شرایط را چنین بر می شمرد: ایرانی‏ الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوی، مومن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور. در این تعریف اما اشاره ای به جنسیت شخص رییس جمهور نشده و تنها بر رجل بودن و نه مذکر بودن آن اکتفا شده است.»

شاید همین عدم ذکر جنسیت در تعریف واژه رجل سیاسی و ابهام مندرج در آن است که سبب شده در گذر سالها این واژه محل اختلاف نظر بین مفسران و تحلیلگران سیاسی و غیر سیاسی باشد. که آیا اساسا کلمه رجل همانند معنای تحت الفظی اش در فارسی یعنی " مرد" را معنا می دهد یا دامنه دربرگیری آن به زنان هم می رسد. آنچه که در این زمان و در آستانه انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم، موضوع رجل سیاسی را دوباره بر سر زبانها انداخته و آنرا پررنگ نموده است، ابلاغ سیاست های کلی انتخاباتی از سوی رهبری انقلاب است که اوایل مهر امسال صورت گرفت.

در این ابلاغیه به طور ویژه بر لزوم تعریف و اعلام معیارها و شرایط لازم برای تشخیص رجل سیاسی-مذهبی تاکید شده و آمده است «تعریف و اعلام معیارها و شرایط لازم برای تشخیص رجل سیاسی، مذهبی و مدیر و مدبر بودن نامزدهای ریاست جمهوری، توسط شورای نگهبان. (اینجا)»

تاکید رهبری بر اعلام معیارهای مفهوم رجل سیاسی - مذهبی توسط شورای نگهبان، شاید آنجا اهمیت مضاعفی پیدا می کند که بدانیم طی چند انتخابات گذشته رد یا تایید صلاحیت برخی چهره‌ها در قالب این واژه محل مناقشات زیادی شده است. افرادی به عنوان رجل سیاسی به جامعه معرفی شده اند که در همان زمان یا در سالهای بعد در رجل سیاسی بودن یا حتی مذهبی بودن آنها شک و شبهه وجود داشت. در مقابل برخی افراد نیز با برچسب رجل سیاسی نبودن ردصلاحیت شدند که از قضا جامعه آنها را رجل سیاسی تعریف می کرد.

شاید از همین رو بود که رهبری معظم در ابلاغیه خود تاکید کردند با معیارمند کردند و تعریف مصادیق روشن برای رجل سیاسی و مذهبی باب انتقادات و شبهات بسته شود. استقبال زودهنگام شورای نگهبان از این ابلاغیه و تاکیدات رهبری نیز حکایت از آن داشت که گویا خود شورا نیز بی تمایل نیست از حواشی پیش آمده برایش از گذر این واژه رجل سیاسی و مذهبی بالاخره رهایی یابد . از همین رو بود که عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان پس از ابلاغیه انتخاباتی، در گفت و گو با خبرآنلاین از گنجاندن بررسی این موضوع در دستور کار این نهاد خبر داد. (اینجا) اما ماجرای رجل سیاسی آنجا جالبتر شد که برخی نگاه ها به سمت بعد دیگری از این واژه چرخیده شد، آیا زنان هم در تعریف جدید شورای نگهبان از رجال سیاسی قرار خواهند گرفت یا نه؟ 

سوالی که عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان در نشست خبری خود اینگونه به آن پاسخ داد«هنوز هیچ بحثی در این مورد نشده است؛ بررسی ها که تمام شد به اطلاع مردم عزیز خواهیم رساند.» اما در ادامه این را نیز افزود که «برای تعریف واژه رجل سیاسی مذهبی بحث های مقدماتی را دو سه نوبت در شورا داشته ایم. و قرار شده است دعوتی از کلیه اساتید دانشگاه، حوزه های علمیه، حقوقدانان، صاحبنظران و اندیشمندان علوم سیاسی صورت بگیرد و خواهش ما این است که نظرات خود را به صورت کار علمی و پژوهشی برای شورای نگهبان ارسال کنند." (اینجا) در پی این اظهارات بود که چند روز بعد فراخوان شورای نگهبان برای دریافت نظرات شهروندان درمورد رجل سیاسی در رسانه ها منتشر شد. (اینجا)

«رجال سیاسی می‌تواند شامل زن هم بشود» این سخنی است که آیت الله هاشمی رفسنجانی به تازگی در تعریف واژه «رجل سیاسی» بیان کرده است. آیت الله اما از پشت پرده مبهم بودن این واژه هم روایت جدیدی را بیان کرده است. آیت الله که ابهامات در تعریف واژه رجال سیاسی را رد نکرده است تلویحا این امر را تعمدی خوانده و آن را مرتبط با شرایط موجود در زمان تدوین قانون اساسی دانسته و می گوید« از همان وقتی که قانون اساسی را در شورای انقلاب آماده می‌کردیم، به همین دلیل که این واژه تنها شامل مردان نمی شود آن را مبهم گذاشتیم. چون شرایط ایجاب نمی‌کرد که رئیس جمهور زن باشد و نمی‌خواستیم نفی کنیم. رجال سیاسی می‌تواند شامل زن هم بشود. ولی ظاهرش رجال است. الان چند زن دارند کار می‌کنند. ببینید خانم کلینتون تا مرحله ریاست جمهوری هم بالا آمد. او تجربه خوبی است. خانم ترزا می‌در انگلیس است. ببینید چگونه از این مسئولیت عبور می‌کند! کار سختی در پیش دارد. خانم مرکل، خانم موگرینی هم در سطح جهان مسئولیت دارند و خیلی خوب کار می‌کنند.»

تایید این موضوع نیز که در قانون اساسی مفهوم رجل سیاسی منافاتی با حضور زنان در  این تعریف ندارد، در کلام سیدهادی خامنه‌ای نیز مشهود است، آنجا که دبیرکل مجمع نیروهای خط امام در عین حال که بر ضرورت تعریف این مفهوم تاکید دارد رجل سیاسی را شخصیتی سیاسی اعم از زن و مرد برمی شمرد و معتقد است در زمانی که قانون آن تصویب می‌شد همین نظر مطرح بوده است. 

اما روایت هایی دیگری از این واژه نیز وجود دارد، روایتی که رضا اکرمی عضو جامعه روحانیت مبارز از مخالفت ها با قرار گرفتن زنان در دایره واژه رجل سیاسی دارد و می گوید«در مجلس خبرگانِ آن زمان نظر غالب نمایندگان جز چند نفر با ریاست جمهوری مرد بوده و به‌همین‌علت هم کلمه رجل برای برشمردن ویژگی های رییس جمهور انتخاب شده است.» رضا اکرمی در عین حال تاکید می کند که در زمان تدوین قانون اساسی برخی موافق آن بودند که متن را باید به شکلی نوشت که شامل زنان هم بشود از جمله آیت الله شهید بهشتی و چند نفر دیگر که بر استفاده از کلمه رجل در قانون اساسی تاکید می کردند. وی در اینباره می گوید: «آیت الله بهشتی و چند نفر دیگر می‌خواستند فضا در آینده برای زنان باز شود و در آینده یک زن هم بتواند رئیس‌جمهور شود.»

 اکرمی در ادامه حق ریاست جمهوری برای زنان را همچون حق نمایندگی برای آنان بر می شمرد و تاکید می کند:«به اعتقاد من با توجه به اینکه زنان باید در عرصه سیاسی اجتماعی شرکت کنند، همان‌طورکه حق نماینده‌شدن دارند، حق رئیس‌جمهوری‌شدن هم باید داشته باشند. استنباط شخصی من این است که اگر خانمی شاخص‌های لازم برای ریاست‌جمهوری را داشته باشد حق و امکان نامزدشدن را نباید از او سلب کرد.»

روزنامه شرق نیز در یادداشتی تعمیم واژه رجل سیاسی تنها به مردان را اشتباه، مخالف احکام اسلامی و حکومتی و تنها مشمول ولایت فقیه عنوان می کند؛ این روزنامه در این رابطه می نویسد: " طبق احکام اسلامی و حکومتی تنها امری که مختص مردان است و زنان از آن بهره‌مند نشده‌اند، ولایت فقیه است و با این اوصاف در احراز پست ریاست‌جمهوری خاصه جنسیتی نیامده است"

در ادامه استفاده از کلمه عربی "رجل" در متون قانون اساسی کشورِ فارسی زبان ایران را از اشکلات دانسته و با بیان این موضوع که ثبت نام زنان در انتخابات ریاست جمهوری مختلف، خود، گواه عدم اختصاص واژه "رجل سیاسی" تنها به مردان است،  تعاریف موجود از «رجال» را تنها نظرات شخصی دولتمردان، فعالان و سیاست‌مداران و بدون هیچ استناد به قانون اساسی بیان می کند.

روزنامه شرق در جایی دیگر خلاصه ای از صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، در موضوع اصل ١١٥ قانون اساسی در تاریخ ٢٠ آبان ماه٥٨ ارائه می دهد که بیانگر اعتقاد آیت الله منتظری در مورد واژه "رجل سیاسی" و تلاش تنها نماینده زن مجلس خبرگان در جهت نادرست خواندن محدود نمودن ويژگي رئيس جمهور به واژه «مرد» است.

گرجی با بیان اینکه قدرت اجرایی کشور با ولایت متفاوت است زنان را دارای ویژگی های مندرج در اصل 115 قانون اساسی بر می شمرد و با درج قید "رجل" در قانون اساسی مخالفت کرده و می گوید: « باتوجه به اینکه در اینجا ولایت هم نیست و ولایت با رهبری است و فقط تنفیذ امر است و یک قدرت اجرائی و یک وکالت است. اگر چنین چیزی در کشور اسلام نیست، چه دلیلی دارد هم قید اول را که مذهب رسمی کشور است و هم قید کلمه «مرد» بودن را دارا باشد و به نظر من اصلا این قید لازم نیست; زیرا با توجه به اینکه اگر احیانا زن‌ها به این مرحله از تکامل و پویایی برسند باز در مرتبه رهبریت و امامت نیستند، بلکه یک قدرت اجرائی است که از طریق رهبر، اگر لیاقتش را داشته باشند، یعنی دارای امانت و تقوا و حسن سابقه و مؤمن به مبانی اسلام باشند، می‌توانند احراز کنند؛ زیرا زن هم می‌تواند مؤمن و دارای امانت و تقوا باشد...»

در راستای تلاش های نمایندگان در ادوار مختلف مجلس در جهت تفسیر واژه رجل سیاسی، مصطفی کواکبیان  نماینده مجلس هشتم که هم اکنون نیز نماینده مجلس است؛ ادعا می کند طراح مسئله تفسیر رجل سیاسی در هشتمین دوره از مجلس شورای اسلامی بوده است. طرحی که از سوی شورای نگهبان رد و به مجمع رفته است.

وی در رابطه با بایگانی شدن این موضوع در مجمع تشخیص مصلحت نظام می گوید: "در مجلس هشتم این مسئله تعریف و تفسیرِ کلمه رجل سیاسی مطرح شد و خود من طراح آن بودم و بحث هم زیاد کردیم. منتها آن زمان شورای نگهبان طرح و تفسیر ما را رد کرد و آن را به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاد که الان حدود شش سال است در مجمع خاک می‌خورد. در بحث کلمه رجل، اصلا جنسیت مطرح نیست بلکه همه فعالان سیاسی اعم از زن و مرد مطرح هستند."

نایب رییس مجلس دهم، علی مطهری تصمیم گیری در مورد تفسیر مفهوم رجل سیاسی را در حوزه اختیارات مجلس  می داند و معتقد است این موضوع باید به تصویب مجلس برسد. وی در بخشی از صحبت های خود با تایید بر اینکه زنان نیز مصداق کلمه رجل سیاسی هستند می گوید:"آنچه شورای نگهبان تحت عنوان فراخوان مطرح کرده است، یعنی تعریف مصادیق و معیارهای رجل سیاسی در نهایت باید به مجلس ارجاع داده شود و مجلس باید آن را تصویب کند. از نظر من خانم‌ها نیز می‌توانند مصداق کلمه رجل سیاسی شوند و دراین‌باره من مشکلی نمی‌بینم"

اظهار نظرها در مورد ابهامات بر سر مشمول بودن یا نبودن زن، در مفهوم رجل سیاسی به همین جا ختم نشد و توجه چندباره به این موضوع، گویی بستری را برای واکنش بسیاری از چهره های مختلف سیاسی و غیر سیاسی  پدید آورد تا با تحلیل های مختلف روزنه امیدی برای حضور زنان در عرصه های مهم سیاسی گشوده شود.

از جمله افرادی که تفسیر صحیح واژه "رجل سیاسی" را در جهت احقاق حقوق شهروندی زنان می داند الهه کولایی نماینده مجلس ششم است. وی در یادداشتی با عنوان جایگاه زنان در واژه «رجل سیاسی» برداشت های نادرست برآمده از این واژه را از سوی افرادی بر می شمرد که به تساوی حقوق زنان و مردان معتقد نیستند. وی تحلیل حقوقدانان در تعریف مفهوم رجل سیاسی را راهگشا خوانده و می گوید: بدون ترديد حقوقدان‌ها نظرهاي راهگشايي را ارائه خواهند كرد که شوراي نگهبان بتواند براساس آن گامي بلند و تاثير گذار در جهت احقاق حقوق هم شهروندان از جمله زنان بردارد. چرا كه در شرايط واقعي جامعه ما، مشكل تنها يك مشكل قانوني نيست. بايد بدانيم كه حضور زنان در عرصه سياست آنچنان كمرنگ و حاشيه اي است كه مقدمات تحقق چنين هدفي نيازمند تلاش جدي و گسترده است.(

شهیندخت مولاوردی مشاور رییس جمهور در امور زنان و خانواده، نیز با تکیه بر ضرورت باز تعریف مفهوم رجل سیاسی و با تاکید بر عدم اشاره به جنسیت رجل سیاسی در مشروح مذاکرات قانون اساسی از نبود زنان در هیچ دوره از انتخابات ریاست جمهوری به عنوان کاندیدا انتقاد کرده و می گوید: "در مشروح مذاکرات قانون اساسی به این موضوع اشاره شده که رجل سیاسی به شخصیت سیاسی اطلاق می‌شود نه به جنسیت خاصی اما ما شاهد هستیم که زنان هرچند در انتخابات ریاست‌جمهوری کاندیدا می‌شوند ولی هیچ‌گاه به ‌عنوان کاندیداهای نهایی مطرح نشده‌اند. "

امید به گنجانده شدن بانوان در تعریف جدید واژه رجل سیاسی به جهت حضور آنان در سطوح مدیریت عالی کشور در سخنان زهرا احمدی پور معاون رییس جمهور در سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز دیده می شود. آنجا که وی با بیان لزوم حضور زنان در حوزه مدیریت عالی اجرایی کشور می گوید: امیدوار هستیم زنان هم جزء رجل سیاسی تعریف شوند. 

در این میانه اظهارات شخصیت های غیرسیاسی و نگرانی های آنها از این بابت که چرا زنان ایرانی عزت نفس لازم برای قرار گرفتن در رده های بالا مدیریت سیاسی را ندارند جالب توجه می نماید. آزاده نامداری مجری تلویزیون در گپی سیاسی با خبرآنلاین از نگرانی هایش برای کم شدن عزت نفس در زنان سخن گفت و تاکید کرد: من فکر می کنم یک دلیلی که خانم ها نمی توانند رجل سیاسی شوند، این است که روزی خودشان تصمیم گرفتند که ارتفاع پروازشان را کم کنند. وی با اولویت نداشتن حضور زنان در عرصه های سیاسی بیان کرد: من خیلی مطالبات دیگری دارم، نقطه انتهاییش به این موضوع می رسد. من خیلی دوست دارم رئیس جمهورم یک خانم باشد، چون فکر می کنم خانم ها با لطافتی که دارند می توانند مشکلات خانم های دیگر را حل کنند. اما خانم هایی که ما به مجلس فرستادیم، باز هم ما را درک نکردند و کار بزرگی برای خانم های دیگر انجام ندادند.

آنچه که بیش از هر موضوع دیگر در این میان مشهود و قابل توجه است لزوم شفافیت در تفسیر واژه "رجل سیاسی" به کمک صاحب نظران است. تفسیری روشن که حواشی پیش آمده پیرامون این واژه طی سالهای اخیر را مرتفع سازد و نگاه های سلیقه ای را از روی این واژه بردارد تا متر و معیار تایید یا ردصلاحیت ها دارای معیارهایی روشن تر و صریح تر شود تا ابهامات در افکارعمومی محل مناقشه و چالش نگردد.