رویداد۲۴ سارا ریاضی: روز‌های پایانی سال ۱۴۰۱ با خبر توافق ایران و عربستان سعودی، دشمنان دیرینه منطقه به پایان رسید. خبر از این قرار بود که دو کشور روابط دیپلماتیک خود را در توافقی با میانجیگری چین از سر خواهند گرفت. کارشناسان شورای آتلانتیک رویکردشان را در مورد یکی از مهم‌ترین رقابت‌های خاورمیانه، بر سر منطقه و برای کل جهان در گزارشی تفصیلی به اشتراک گذاشته‌اند. نظرات آنها بعضا به صورت اجمالی یا تفصیلی در این گزارش تجمیع شده است.
دانیل بی‌شاپیرو یکی از اعضای برجسته شورای آتلانتیک و سفیر سابق ایالات متحده در اسرائیل می‌گوید: واشنگتن می‌تواند هر دو نیمه خالی و پر لیوان را در مورد از سرگیری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان با میانجیگری چین ببیند.
نیمه پر: کاهش تنش‌های ایران و عربستان. هدفی که ایالات متحده با حمایت از دور‌های قبلی مذاکراتی در عراق و عمان از آن حمایت کرده است. در صورت اجرای این توافق می‌تواند به پایان جنگ در یمن، همانطور که ایالات متحده به دنبال آن بوده، کمک کند و تنش‌ها در عراق را کاهش دهد.
نیمه خالی: مشاهده افزایش نفوذ چین از طریق نشان دادن توانایی این کشور در ایجاد روابط سازنده با هر دو طرف درگیری‌ها در خاورمیانه. ه چین و هم سعودی‌ها قمار بزرگی را انجام می‌دهند و روی نیت خوب ایران بیش از حد حساب کرده‌اند.
در حالی که ایران در مقاطع مختلف تنش‌ها را با همسایگان خود تشدید یا کاهش داده، اما هیچ وقت نشانه‌ای از تغییر در اهداف استراتژیک منطقه‌ای‌اش وجود نداشته است، که شامل تسلط منطقه‌ای است به واسطه برنامه هسته‌ای، گسترده نفوذ از طریق گروه‌های نیابتی در لبنان، عراق و یمن و خصومت آشکار با اسرائیل است که شریک اصلی کشور‌های عرب خلیج فارس، حتی اگر در مورد عربستان سعودی، هرچند به صورت غیر رسمی است. سوال اینجاست که وقتی مفاد و روح توافق توسط تهران نقض شود، چین چه ابزار‌هایی برای جلوگیری از آن خواهد داشت؟
هنگامی که این اتفاق بیفتد، تلنگری به ریاض خواهد بود که پکن، با وجود تمام نفوذ اقتصادی و اکنون دیپلماتیک خود، شریک غیرقابل اعتمادی برای تضمین امنیت آل سعود است. سعودی‌ها ممکن است امیدوار باشند که چرخش آنها به سمت چین به آنها اهرمی برای درخواست تسلیحات بیشتر، تضمین‌های امنیتی و فناوری هسته‌ای غیرنظامی از ایالات متحده می‌دهد. اما نیاز آنها به حمایت ایالات متحده کاهش نخواهد یافت.
بیشتر بخوانید: اهمیت توافق ایران و عربستان در چیست؟
احمد عبودوه عضو غیر مقیم برنامه‌های خاورمیانه در شورای آتلانتیک می‌گوید: جاه‌طلبی چین برای میانجیگری عربستان سعودی و ایران چیز جدیدی نیست. طرح‌های پنج ماده‌ای چین که دو سال پیش توسط دیپلمات ارشد چینی وانگ‌یی به نمایش گذاشته شد، چشم‌انداز چین را برای امنیت منطقه‌ای ترسیم کرد و نگاهی اجمالی به هدف پکن برای تبدیل شدن به یک بازیگر منطقه‌ای نشان داد.
برای چین، این توافق مشروعیت آنها را به عنوان یک میانجی دیپلماتیک مهم که قادر به حل جدی‌ترین رقابت ژئواستراتژیک در منطقه است، تقویت می‌کند. این می‌تواند برای واشنگتن مشکل‌ساز باشد. برای عربستان سعودی و ایران، تعهد ظاهری چین به اصل «عدم مداخله» و سیاست منطقه‌ای «عدم تعهد» اعتبار زیادی به موقعیت آن به‌عنوان یک واسطه داده است.
به گزارش رویداد۲۴ هالی داگرس تحلیلگر مسائل ایران پس از سفر سه روزه رئیسی به پکن در ماه فوریه که اولین سفر یک رئیس جمهور ایران در بیست سال گذشته به پکن بود، یک چرخش غیرمنتظره رخ داد: از سرگیری روابط دوجانبه بین عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران پس از هفت سال.
از آوریل ۲۰۲۱، مذاکرات با میانجیگری بغداد برای از سرگیری روابط دوجانبه بین این دو بازیگر منطقه‌ای انجام شده بود. ششمین دور گفتگو‌ها قرار بود انجام شود که به اعتراضات گسترده در ایران به دلیل قتل مهسا امینی در سپتامبر ۲۰۲۲ رسید. بنا بر گزارش‌ها، مذاکرات به دلیل پوشش شبکه ماهواره‌ای ایران اینترنشنال از تظاهرات متوقف شد.
ایران معتقد است این شبکه توسط عربستان تامین مالی می‌شود و مسئول دامن زدن به ناآرامی در سراسر کشور طی پنج ماه گذشته بوده است. گاردین در سال ۲۰۱۸ گزارش داد که این رسانه که برخی از ایرانیان آن را «سعودی اینترنشنال» می‌نامند، توسط یک شرکت متعلق به یک تاجر سعودی که روابط نزدیکی با محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی دارد، تأمین مالی می‌شود. با این حال، طبق گزارش آسوشیتدپرس، مالک این کانال، Voltant Media، دیگر متعلق به یک تبعه سعودی نیست.
برخی از ایرانیان می‌پرسند که از سرگیری روابط دوجانبه چه تأثیری بر ایران اینترنشنال خواهد داشت. از اکتبر ۲۰۲۲، این رسانه فارسی‌زبان به همراه بی‌بی‌سی فارسی از سوی ایران به «حمایت از تروریسم» و «برانگیختن شورش» متهم شده‌اند دلیل این اتهام هم دلیل پوشش خبری تظاهرات در تهران بوده است. حتی وزیر اطلاعات ایران به این موضوع اشاره کرده است. این کانال به عنوان یک «سازمان تروریستی» شناخته شده و ایران از آنها شکایت کرده است.
یکی از روزنامه‌نگاران مقیم ایران، بدون ارائه هیچ مدرکی در توییترش اعلام کرده که ریاض متعهد شده از طریق کانال ماهواره‌ای فارسی زبان به تنش‌ها دامن نزند و این یکی از شروط ایران برای از سرگیری روابط بوده است.
کارمیل آربیت کارشناس ارشد برنامه‌های خاورمیانه در شورای آتلانتیک می‌گوید: هنوز زود است قضاوت کنیم آیا نزدیک شدن عربستان سعودی و ایران عمق و با دوام خواهد بود یا نه. اما مهم است که آن را در یک چارچوب در نظر بگیریم: این مذاکرات مدت زیادی است که ادامه داشته و همزمان با مذاکرات اسرائیل و عربستان سعودی صورت گرفته است. سعودی‌ها فرصت‌طلبانه عمل کرده‌اند: آنها همزمان با افزایش تنش‌ها در داخل، کاهش نفوذ در جهان اسلام و تیره شدن روابط با ایالات متحده مقابله می‌کنند.
سعودی‌ها در ازای عادی‌سازی روابط با اسرائیل، درخواست‌های سنگینی از جمله تضمین‌های امنیتی و فناوری هسته‌ای غیرنظامی را مطرح کرده‌اند و ایالات متحده تاکنون هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه مایل است چنین هزینه‌ای را پرداخت کند نشان نداده است. سعودی‌ها این را می‌دانند؛ بنابراین آنها به طور همزمان چند دست بازی می‌کنند.
توافق با ایران به آنها کمک می‌کند تا با چینی‌ها که توافق را میانجیگری کردند، روابط بهتری داشته باشند. این توافق می‌تواند تصویر آنها را در جهان اسلام تقویت کند (که به نوبه خود می‌تواند به جبران درد عادی‌سازی روابط با اسرائیل باشد) و نقش عربستان سعودی را به عنوان یک رهبر منطقه‌ای پویا که به دنبال استقلال بیشتر از ایالات متحده است، تقویت می‌کند.
مارک ان.کاتز از اعضای ارشد برنامه‌های خاورمیانه شورای آتلانتیک گفته «کمک چین به از سرگیری روابط دیپلماتیک اقدامی چشمگیر است. با این حال، از سرگیری روابط دیپلماتیک بین ریاض و تهران، با توافق صلح بین آنها فاصله زیادی دارد. حتی مشخص نیست که دخالت چین برای احیای روابط دیپلماتیک عربستان و ایران چقدر ضروری بوده است.»
یکی از تأثیرات نقش چین در عادی‌سازی روابط عربستان و ایران ممکن است پیچیده کردن امید‌های آمریکا به «پیمان ابراهیم» و عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل باشد. با این‌حال، اگر این توافق اختلافات عربستان و ایران در یمن، عراق و جا‌های دیگر را کاهش ببخشد، ممکن است ایالات متحده واقعاً از احیای روابط عربستان و ایران (حتی با بازی‌سازی چین) منتفع شود.
چه این اتفاق بیفتد یا نه، بزرگترین بازنده در تمام این اتفاقات در واقع روسیه است. مسکو مدت‌هاست خود را جایگزین واشنگتن به‌عنوان یک میانجی موثر در خاورمیانه معرفی می‌کند، چون روسیه به طور مؤثر با ایران کار می‌کند در حالی که ایالات متحده این کار را نمی‌کند. اما این توافق نشان داد چین بهتر می‌تواند این نقش را بازی کند.
نادره چملو عضو شورای آتلانتیک و مشاور توسعه بین‌المللی گفته «با توجه به تداوم نارضایتی داخلی، بدتر شدن وضع اقتصاد، و افزایش احساسات منفی جهانی در قبال جمهوری اسلامی، نزدیک شدن ایران به عربستان سعودی تلاشی است از سوی رژیم برای کاهش حداقل یکی از بحران‌های متعددی که برای خود ایجاد کرده است. در چهار دهه گذشته سفر شی جین پینگ به عربستان سعودی و سایر کشور‌های خلیج فارس سیگنال‌هایی را ارسال کرد که چین قصد دارد روابط خود را با شورای همکاری خلیج فارس تقویت کند.»
سفر رئیسی به پکن در ماه فوریه طبق استاندارد‌ها چندان رضایت‌بخش نبود. او با دستان خالی با اظهارات و وعده‌های مبهم برگشت. به احتمال زیاد پیام‌های پکن که ایران آن را قوی‌ترین حامی خود می‌دانست، جمهوری اسلامی را به سمت بهبود روابط با ریاض سوق داده است.
نکته دوم اینکه این توافق با نگرانی‌های ایران در مورد شبکه ایران اینترنشنال مستقر در لندن هم ارتباط دارد. این شبکه احتمالاً توسط عربستان سعودی تأمین مالی می‌شود و در خط مقدم مخالفان جمهوری اسلامی در اعتراضات اخیر بوده است. این شبکه در داخل ایران و خارج از کشور بینندگان زیادی دارد. مهار بودجه این تلویزیون یکی از دغدغه‌های اصلی رژیم است.
ثالثاً، کشور‌های مسلمان در جنبش «زنان، زندگی، آزادی» به‌طور شگفت‌انگیزی سکوت کرده‌اند. من در حضورم در کمیسیون جایگاه زنان سازمان ملل در نیویورک، بار‌ها از فمینیست‌ها و فعالان خاورمیانه و شمال آفریقا شنیده‌ام که آنها به دلیل وابستگی فزاینده کشورهایشان به حمایت مالی عربستان، پیامی آرام دریافت کرده‌اند و آن این بوده که در در حمایت از جنبش زنان ایران دقت کنند. کمک گرفتن از عربستان برای کاهش حمایت از جنبش مهسا در میان کشور‌های مسلمان برای تهران مفید خواهد بود.
میشل دوکلوس از اعضای ارشد مرکز رفیق حریری و سفیر سابق فرانسه در سوریه گفته «توافق ایران و عربستان در فرانسه نشان‌دهنده یک موفقیت واقعی برای دیپلماسی چین بود. از یک سو، این توافق نشان دهنده نقش چین به عنوان یک دلال قدرت در منطقه بود که در گذشته ایالات متحده و گاهی متحدان آن این نقش را بازی می‌کردند. از سوی دیگر، چین در میانجیگری مهارتی را نشان می‌دهد که هیچ سابقه نداشت.»
واضح است که اقدام چین و واکنش عربستان سعودی و ایران کاملاً با روایتی که چین انتظار داشت به عنوان یک قدرت مسالمت جو، و میانجی برای راه‌حل‌های سازنده منتشر کند، مطابقت دارد. این توافق نشان داد چین و قدرت‌های جهانی در حالی توسعه دیگر نیازی به تکیه بر برخی اقدامات غرب ندارند. از این حیث، چین از نمایشنامه‌ای پیروی می‌کند که روسیه اولین بار در روند آستانه نوشته بود.
در این زمینه دو سوال مطرح می‌شود. اول اینکه، آیا قرار است از این به بعد چهارچوب چین-عربستان سعودی-ایران را پیگیری کنیم؟ آیا این «کودتای دیپلماتیک» چین آغازی برای تعامل سیاسی عمیق‌تر پکن در منطقه است؟ دوم، آیا این اولین میانجیگری موفق چین می‌تواند الگویی برای دیپلماسی قاطع‌تر چین نه تنها در خاورمیانه بلکه در صحنه جهانی شود؟
پاسخ محتاطانه این است که بگوییم هر ارزیابی قطعی زود هنگام است. با این حال، می‌توان گفت بسیاری از کشور‌های خاورمیانه نه از غرب، به دلیل ناامیدی از سیاست‌های ایالات متحده و غرب و نه از روسیه به دلیل جنگ اوکراین، انتظار میانجیگری خارجی ندارند. به نظر می‌رسد چین در موقعیت خوبی برای پر کردن این شکاف است.