رویداد۲۴ مریم آیتی: ابن ملجم یکی از منفورترین شخصیت‌های تاریخ صدر اسلام است که به خاطر به شهادت رساندن امام علی (ع)، شیعیان از او متنفر هستند. این تنفر تا جایی است که وقتی سریال «امام علی» در تلویزیون ایران ساخته شد، تا مدت‌ها مردم بازیگر سریال را هم نفرین می‌کردند!
عَبدالرّحمن بن عمرو بن مُلجم مرادی معروف به إبن مُلجم مُرادی از خوارج نهروان و قاتل امام اول شیعیان، است. ابن ملجم پس از خلافت حضرت علی با ایشان بیعت کرد و حتی در جنگ جمل در کنار امام جنگید، با این حال پس از جنگ صفین و پایان حکمیت، به گروه خوارج پیوست و به امام علی پشت کرد.
ابن ملجم در جنگ نهروان با امام علی (ع) نبرد کرد و از معدود افراد بازمانده از این جنگ بود. وی بنا بر روایات اهل بیت (ع) در بین شیعیان به «اَشقَی الاَولّینَ وَ الآخرین» و «اشقی الاشقیاء» شهرت دارد.
ابن ملجم یکی از چهره‌های شناخته‌شده یمن بود. او به سخنوری شهره بود و قصیده‌ای طولانی در وصف حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) سرود. گفته شده عبدالرحمن ابن‌ملجم وقتی در رأس هیات یمنی در کوفه خدمت امام علی رسید، در ثنای حضرت و وصف دانش، تقوا و حکمت ایشان شعر می‌سرود.
علاقه ابن‌ملجم به علی به گونه‌ای بود که درباره‌اش گفته می‌شود سه بار با امام بیعت کرد و فکرش را هم نمی‌کرد روزی از پشت به امام علی شمشیر زهرآلود بزند؛ آنهم هنگامی که حضرت در حال نماز خواندن بوده است.
از زندگی ابن‌ملجم اطلاع دقیقی در دست نیست؛ از قول ابوسعید بن‌یونس در تاریخ مصر آمده که ابن‌ملجم در گشودن مصر حضور داشت. عمرو بن‌عاص «فرمانروای وقت مصر» ابن ملجم را که قرائت قرآن را از معاذ بن‌جبل آموخته بود، از نزدیکان خود قرار داد.
گفته می‌شود هنگامی که عمرو بن عاص از خلیفه عمر درباره قرآن یاری خواست، عمر در نامه‌ای به وی فرمان داد که ابن ملجم را مسجد جای دهد تا قرآن و فقه به مردم بیاموزد و به همین دلیل عمروعاص خانه‌ای را به همین منظور به ابن‌ملجم اختصاص داد.
ابن ملجم هنگام قصاص چندان جوان نبوده است زیرا در قرائت قرآن و معارف دینی آن روزگار آنقدر مهارت داشته که خلیفه وقت مسلمانان و عمروبن‌عاص از او برای تعلیم قران و فقه به مردم استفاده می‌کرده است.
از تاریخ ولادت ابن‌ملجم اطلاع دقیقی وجود ندارد. همچنین مشخص نیست از کدام طایفه و قبیله بوده است. برخی منابع درباره او گفته‌اند تبارش به «اعراب حمیری» می‌رسد. برخی دیگر اینگونه ثبت کرده‌اند که از قبیله «مراد» بوده که با بنی‌جبّله از قبیله «کنده» پیمان بسته بودند. اگر این روایت را درست بدانیم باید گفت که ابن ملجم نسبتی با حضرت علی نداشته است.
بیشتر بخوانید: نحوه درگذشت پیامبر و امامان
بسیار شایع میکنند که «ابن ملجم مرادی» سردار ایرانی به نام «بهمن جازویه» اهل منطقه رامهرمز بوده که اسیر شده بود و با به شهادت رساندن حضرت علی (ع) انتقام حمله تازی‌ها را گرفته است.
در برخی منابع تاریخی نوشته شده که «بهمن» یا همان ابن‌ملجم ابتدا توسط اعراب اسیر شده است و پس از آن با دیگر اسیران به بردگی و بیگاری گرفته شده است و سپس به دربار خلیفه راه یافته است و از آنجا که توانایی‌های شخصی داشته، او را نمی‌فروشند. البته این روایت هم سندیت دقیقی ندارد
در برخی گزارش‌ها، از «ابن ملجم المرادی» با نام «ابن الیهودیة» (فرزند یهودی) نام برده شده است. حتی برخی گفته‌اند حضرت علی بعد از ضربت گفته «قَتَلَنِی ابْنُ مُلْجَمٍ قَتَلَنِی اللَّعِینُ ابْنُ الْیَهُودِیَّةِ» که یعنی «مرا ملعونی که فرزند زن یهودی بود، کشت» که به نظر می‌رسد چنین احادیث و روایاتی واقعیت ندارد و یهودی خواندن او بیشتر به خاطر مسائل سیاسی بوده است؛ اگرنه چنین چیزی سندیت ندارد.
یکی از رخدادهای مهم در ابتدای خلافت امام علی، ماجرای بیعت یمنی‌ها با حضرت بود. درباره این مسئله گفته شده ابن‌ملجم در رأس یک گروه که نزد امام آمده بود، با ایشان بیعت کرده است و زمانی که امیرالمؤمنین به خلافت رسید و مرکز حکومت را به کوفه منتقل کرد، مردم نیز از شهرهای مختلف از کوفه گرفته تا یمن برای بیعت می‌آمدند. یکی از قبایل، قبیله یمنی بود که ابن‌ملجم اهل آن بوده است. اگر این روایت درست باشد، بنابراین هم یهودی بودن و هم ایرانی بودن ابن‌ملجم غیرواقعی است.
در تاریخ اتفاقات بسیاری شبیه هم روایت شده است. مثلا درباره حضرت عیسی گفته شده که به «یهودا اسخریوطی» گفته تو قاتل من خواهی بود. همین نکته درباره حضرت علی نیز روایت شده است. در این روایت چنین آمده که «وقتی یمنی‌ها برای بیعت با امیرالمؤمنین آمدند، هر کس یکباربیعت می‌کرد اما ابن‌ملجم سه بار با امام بیعت کرد.
درباره بیعت سه‌باره گفته شده ابن ملجم یکبار با امام بیعت کرده اما زمانی که دور میشد، حضرت به او گفته بیا ودوباره بیعت کن و به این ترتیب امام برای سه بار از ابن ملجم بیعت گرفته است. امام درباره این مسئله گفته «من زندگی او را می‌خواهم، و او قصد کشتن مرا دارد. عذر پذیرش خود را نسبت به دوست مرادی خود بیاور. برو که به خدا قسم، گمان نمی‌کنم به چیزی که گفته‌ای وفا کنی.»
درباره شهادت حضرت به دست ابن ملجم و انگیزه شمشمیر کشیدن بر حضرت، روایات مختلفی وجود دارد. یک روایت به دوران خوارج و جنگ نهروان بازمی‌گردد که در آن جنگ، خوارج از سپاه امام شکست خوردند. خوارج در این جنگ کشته شدند جز نه نفر. که به مرور گروهی شدند که مرکز تجمعشان هم در مکه و اطراف کعبه بود. آنها دور کعبه جمع می‌شدند و درباره کشته‌شده‌های جنگ نهروان سخن می‌گفتند و معتقد بودند اسلام دچار انحطاط شده و باید آن را نجات داد.
تا مدتی بحث‌های این گروه صرفا کلامی بود اما پس از مدتی تصمیم گرفتند سخن گفتن صرف فایده‌ای ندارد باید اقدام عملی انجام بدهند؛ اقدام عملی آنها این بود که عاملان اصلی قضیه را بکشند. از نظر آنها سه نفر «عامل وضع موجود» بودند؛ امام علی، معاویه و عمروعاص.
نخستین تصمیم برای اقدام عملی این بود که سه نفر از میان خوارج داوطلب شدند تا «امام علی، معاویه و عمروعاص» را که در عالم اسلام دارای قدرت و نفوذ بودند، بکشند. امام علی در آن زمان خلیفه بود و در کوفه مستقر بود. معاویه در شام و عمروعاص هم معاون معاویه در شام بود. قرار آنها چنین شد که «امام علی، معاویه و عمروعاص» را در سحرگاه نوزدهم ماه رمضان و هنگام نماز صبح بکشند.
ابن سعد چنین روایت کرده که دلیل ضربت زدن ابن‌ملجم به حضرت علی، عشق ابن ملجم به «قطام» بوده است. او چنین می‌گوید: «به‌دنبال شکست خوارج در جنگ نهروان، عبدالرحمن بن ملجم، برک بن عبدالله تمیمی و عمرو بن بکیر تمیمی در مکه گرد آمدند و پس از رایزنی تصمیم گرفتند علی (ع)، معاویه و عمرو بن عاص را همزمان بکشند. عبدالرحمن کشتن علی (ع) را بر عهده گرفت و به کوفه آمد و با یارانش از خوارج دیدار کرد. او در مواجهه زیبارویی به نام قُطام دختر شجنة بن‌عدی دل باخت و خواستگاری کرد. پدر و برادر قطام در نهروان کشته شده بودند بنابراین قطام پیشنهاد را پذیرفت اما ازدواج را کشتن علی قرار داد.» به این ترتیب گفته شد که قطام مهریه خود را سه هزار درهم، غلام، کنیز و قتل امام علی علیه السلام قرار داد.
گفته شده ابن ملجم ابتدا نپذیرفته اما قطام اصرار کرده و گفته «کشتن امام علی علیه السلام مهریه‌ای است که از آن نمی‌گذرد و گفت که اگر به من نرسی و کشته شوی، در آخرت از خداوند پاداش میگیری.»
ابن ملجم احتمال داده که نتواند موفق به این کار شود لذا «وردان بن مجالب» از خویشاوندان قطام با ابن ملجم همراه می‌شود و سپس «شبیب بن بجره» از دیگر خوارجی که در کوفه زندگی می‌کرده به آنها پیوسته تا آماده قتل امیرالمؤمنین شوند. ابتدا قرار بوده شبیب ضربه بزند و اگر موفق نشد، ابن ملجم اقدام کند، اما طبق داستانهای صدر اسلام آن شب ابن ملجم در خانه قطام بوده و شراب نوشید و مست بوده و وقتی صبح شده قطام او را بیدار کرده و برای کشتن علی به مسجد کوفه فرستاده است.
بیشتر بخوانید: ناکثین چه کسانی بودند؟
برخی نقل کرده‌اند که ابن ملجم در آن زمان، شمشیر برنده‌ای را به قیمت هزار درهم خریده و هزار درهم هم برای زهرآلود کردن آن پرداخته است تا بتواند امام را تنها با یک ضربه بکشد. این روایت هم البته سندیت ندارد و احتمالا از همان دست روایاتی باشد که از کینه مسلمین ساخته شده باشد؛ اینکه فردی برای به قتل رساندن دیگری دو هزار درهم هزینه کند؛ زیرا این مبلغ در آن زمان پول بسیار بسیار چشمگیری بوده که هر کس توانایی پرداخت آن را نداشته است.
یکی از سوالات مهم این است که چرا ابن‌ملجم سحرگاه ماه رمضان حضرت علی را به شهادت رساند. برخی درباره این سوال گفته‌اند خوارج از منظر خود تصور می‌کردند که کار مهم و ارزشمندی برای نجات اسلام انجام میدهند و عاملان وضع موجود را می‌کشند، به همین دلیل زمان سحرگاه را برای اقدام خود انتخاب کردند.
برخی نیز گفته‌اند مسئله مبارک بودن زمان نبوده بلکه آنها می‌دانستند که حضرت علی سحرگاه در مسجد است و در آن زمان مسجد خلوت‌تر از ساعات دیگر است بنابراین آن زمان را انتخاب کرده‌اند. بنا بر توضیح منابع، ابن‌ملجم مرادی در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ هجری قمری با شمشیر زهرآلوده ، فرق حضرت علی (ع) را در محراب مسجد کوفه شکافت و ایشان بعد از چند روز به شهادت رسیدند.
به گزارش رویداد۲۴ در برخی منابع ذکر شده که اشعث بن قیس از نقشه ضربت زدن به علی خبر داشته و ابن‌ملجم هم شب حادثه در مسجد اعظم در حال مشاوره با او بوده است. گفته شده سحرگاه اشعث به ابن‌ملجم علامت داد اما «حجر بن عدی» آن علامت را شنید و حس کرد توطئه‌ای در کار است. گفته شده او قصد داشته اطلاع دهد، اما هنگامی رسید که ابن‌ملجم کار خود را کرده بود.
در روایات دیگر آمده که اشعث در خانه‌اش با ابن ملجم گفتگو کرده نه مسجد و بعد از کشته شدن به اشعث گفته‌اند قاتل علی در اصل تو بودی. یعقوبی روایت کرده که ابن ملجم یک ماه در خانه اشعث بود و شمشیرش را تیز می‌کرد. این روایت هم نادرست است زیرا اگر چنین بود و فردی یک ماه شمشیرش را تیز می‌کرد، حضرت همان لحظه شهید میشد نه اینکه چند روز بعد. بنابراین مشخص بوده شمشمیر یکماه تیز شده صحت ندارد.
زمانی که ابن ملجم در نوزدهم ماه رمضان فرق امام علی را با شمشیر زهرآلود شکافت، امام علی به فرزندانش وصیت کرد که با او به مدارا رفتار کنند. شهریار بر اساس همین روایت غزلی دارد که در بخشی از آن گفته «به جز از علی که گوید به پسر، که قاتل من/ چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا؟»
همچنین گفته شده امام علی این‌چنین وصیت کرده است «بدانید جز کشنده من نباید کسی به خون من کشته شود. بنگرید اگر من از این ضربت او مردم، او را تنها یک ضربت بزنید و دست و پا و دیگر اندام او را مبرید که من از رسول خدا (ص) شنیدم می‌فرمود: بپرهیزید از بریدن اندام مرده، هرچند سگ دیوانه باشد»
پس از شهادت امام علی، ابن ملجم را برای قصاص نزد امام حسن آوردند و ایشان نیز فرمان داد با یک ضربۀ شمشیر او را قصاص کردند. این واقعه در ۲۱ رمضان روی داد.
قطام دختری که لقب زیباروی کوفه را داشت عاقبتی تلخی یافت. با اینکه امام وصیت کرده بود «بدانید جز کشنده من نباید کسی به خون من کشته شود» اما بعد از کشته شدن ابن ملجم، مردم به سوی قطام هجوم آوردند و او را با شمشیر کشتند و جنازه‌اش را سوزاندند.»
در برخی شهر‌ها مانند تهران و زنجان، روز ۲۷ رمضان را به‌عنوان روز کشته‌شدن ابن ملجم دانسته و رسم بوده است که شب بیست‌وهفتم، کله‌پاچه و آجیل مراد می‌خوردند.
درباره محل دفن ابن‌ملجم هم اطلاع دقیقی وجود ندارد، اما ظاهرا او در ضلع غربی مسجد سهله دفن شده است. طریحی چنین نقل کرده که «هنگامی که به کوفه مسافرت کردم، در غربی جبانه کوفه در زمینی سفید، زمینی بسیار سیاه دیدم و از کنجکاوی علت آن را پرسیدم، چون به تحقیق مشغول شدم مردم آن گفتند: اینجا، قبر ابن ملجم، قاتل حضرت علی (ع) است و عادت اهل کوفه این است که هر سال هیزم زیادی در سر قبر ابن ملجم جمع میکنند و به مدت ۷ روز آنها را در این مکان می‌سوزانند.»
به گفته «محمد سعید طریحی»، رسم برافروختن آتش روی قبر ابن ملجم همه ساله در ایام شهادت حضرت علی در ماه رمضان انجام می‌شده است. البته این رسم هماکنون وجود ندارد.