رویداد۲۴ الهام عندلیب‌مقدم: امام جعفر صادق (ع)، فرزند امام محمد باقر (ع)، ششمین امام شیعیان دوازده امامی و پنجمین امام شیعیان اسماعیلیه است.
ایشان بعد از شهادت پدرش، به مدت ۳۴ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. دوران امامت ایشان با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه اول عباسی سفاح و منصور دوانیقی مصادف بود.
یکی از ویژگی‌های امام صادق علم ایشان است. امام بسیار اهل زهد، عبادت، روزه‌داری و تلاوت قرآن بود، همچنین به فقرا کمک بسیار می‌کرد و در اغلب شب‌ها به صورت ناشناس برایشان غذا می‌برد و در بخشندگی زبانزد بود.
یکی دیگر از خصوصیات امام، تفاوت ظاهری و نوع پوشش فاخر ایشان بود، تا جایی‌که مورد اعتراض قرار گرفته و از ایشان سوال شد چرا از سیره زاهدانه و ساده زیستانه اجدادتان پیروی نمی‌کنید و حضرت اقتضای هر دوران را دلیل تفاوت ظاهری خود بیان کرد. آنچه از این پاسخ می‌توان دریافت این است که مذهب تشیع نیز مانند بسیاری از مکاتب دیگر، ثابت نبوده و با توجه به شرایط هر دوران قابل انعطاف است.
حدیث بسیاری از امام جعفر صادق نقل شده است و اغلب احادیث اهل بیت مربوط به ایشان است، که دلیل آن یکی شرایط خاص دوران امامت ایشان و دیگری طول عمر امام نسبت به سایر ائمه است، تا جایی‌که ایشان را شیخ الائمه می‌گویند.
احکام فقه اسلامی بر طبق مذهب شیعه امامیه (فقه شیعه امامیه) که به فقه جعفری معروف است، منسوب به امام جعفر صادق است، زیرا بخش اعظم احکام آن از ایشان بوده و به قدری که از امام صادق نقل شده از دیگر امامان نقل نشده است.
عصر امام صادق پر فراز و نشیب‌ترین دوران تاریخ اسلام و عصر تحولات مهم سیاسی و مذهبی است. دوران امامت ایشان همزمان با شرایط سیاسی و اجتماعی ویژه‌ای بود.
خلفای اموی به صورت آشکار دین را کنار گذاشته و به علویان ظلم و ستم میکردند. خلفای عباسی نیز گرچه با شعار حمایت از اهل بیت روی کار آمدند، ولی به تدریج خود را وارث رسول خدا دانسته و با تصور شایستگی بیشتر نسبت به علویان، شروع به سرکوب گستره شیعیان کردند.
اختلافات سیاسی شیعیان نیز مانع اتحاد آنان زیر پرچم اهل بیت بود و در زمانی که فرصت قیام و تشکیل حکومت بود، امکان اقدام نظامی فراهم نشد و امام صادق تنها توانست با روش تقیه، از خلا ایجاد شده در انتقال حکومت از بنی‌امیه به بنی‌عباس استفاده کرده و دانشگاه بزرگ اهل بیت را تأسیس کند.
اختلافات داخلی میان امویان و رویارویی با عباسیان و انتقال قدرت به آنها، اوج ظلم و فساد حاکمانی مثل حجاج، شکل‌گیری نهضتها و قیام‌های شیعی چون قیام زید و فرزندان او و نوادگان امام حسن، شورش‌های خوارج، ، فعالیت فرقههای مختلف شیعی و پیدایش مذاهب فقهی و کلامی اهل سنت از مهم‌ترین اتفاقاتی بود که در دوران امام صادق رخ داد.
بیشتر بخوانید: نحوه درگذشت پیامبر و امامان
با گذشت یک قرن و نیم از ظهور اسلام و فتوحات اسلامی، تازه مسلمانان بسیاری از ملیت‌های مختلف وارد جهان اسلام شده بودند و علوم و فنون کشورهای متمدنی چون ایران، روم و هند وارد دنیای اسلام شد. مردمانی دارای عقاید و نظرات گوناگون، طبقات مختلف متکلمان، مفسران، متصوفان، مرجئه، معتزله و خوارج به عرصه فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی وارد شدند و این امر امام را در زمینه این مسایل با مشکلات زیادی مواجه نمود.
در چنین شرایطی امام صادق از یک طرف به استحکام مبانی اعتقادی و عملی دین اسلام و از طرف دیگر به شکل تدافعی با روش تقیه و به شکل تهاجمی با زمینه‌سازی حاکمیت خداپسندانه، حمایت از مبارزات سیاسی و تربیت یاران مبارز، به مبارزه پرداخت. همچنین فعالیت‌های فرهنگی و علمی امام، شیوه‌ای بود برای تحقق اهداف سیاسی ایشان در مواجهه با حاکمان جور.
در دوران حکومت عباسیان، اگر چه بیشترین تمرکز امام صادق روی نهضت علمی و نشر معارف اسلامی و تربیت فقها و دانشمندان بود، که این خود دارای لایه‌های مستتر سیاسی است، اما نمی‌توان نقش سایر مبارزات سیاسی ایشان را نادیده گرفت.
زیر نظر داشتن دائم امام و مورد تهدید قرار گرفتن ایشان از سوی دستگاه حکومت عباسیان، گواه فعالیت‌های سیاسی ایشان است.
طبق منابع تاریخی، منصور یکی از خلفای عباسی در دوران حکومتش هفت بار امام صادق را نزد خود فرا خواند و در همه این احضارات تصمیم به قتل امام داشت.
به گزارش رویداد۲۴ ممکن است تصور شود که فعالیت سیاسی امامان منحصر به مبارزه مستقیم و قیام مسلحانه است؛ در حالیکه اکثر امامان با توجه به شرایط دوران خود، روش‌های مبارزاتی خاص خود را داشته‌اند؛ امام صادق نیز با اینکه متعرض امر حکومت و خلافت نشد، اما هیچگاه با خلفا کنار نیامد و به صورت مخفیانه با آنان مبارزه می‌کرد، درواقع نوعی جنگ سرد در میان بود.
از جمله شیوههای مبارزاتی امام صادق در دوران امامت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تقیه و مبارزه مخفیانه، یکی از شیوههای سیاسی ائمه بوده است، زیرا استبداد و اختناق دستگاه حاکم، به آنان اجازه فعالیت آشکار را نمی‌داد. امام صادق نیز برای حفظ یاران خود از ظلم و ستم حاکمان وقت، همواره آنان را به تقیه و مبارزات پنهانی سفارش می‌کرد.
مهم‌ترین برنامه امام صادق در دوران امامت، گسترش دین اسلام و احکام الهی بود؛ بنابراین با هرگونه افکار انحرافی و رهبران آن به مبارزه برمی‌خاست. ایشان از طریق خطابه، مناظره و تربیت شاگردان، سد راه دگراندیشان و منحرفان بود.
اختناق حاکم بر شهرهای اسلامی، فرصت هر نوع فعالیت آشکار سیاسی بر علیه حاکمان وقت را از امام ششم گرفته بود و امام هر نوع حرکت سیاسی علنی را در راستای نابودی شیعه می‌دانست؛ بنابراین چون زمینه و ابزار لازم برای ایشان فراهم نبود، مستقیما وارد قیام علیه حاکمان ظالم نشد، ولی با این وجود از قیام‌ها و نهضت‌های آزادی‌خواهانه و ضد استبدادی مانند قیام "زیدبن‌علی" و انقلاب "محمدنفس‌زکیه" که با اهداف انسانی و مقاصد الهی انجام می‌شد حمایت می‌کرد. در این راستا امام علاوه بر تأیید قیام‌کنندگان، با کمک‌های مادی نیز به آنان یاری می‌رساند.
طبق برخی منابع، امام صادق برخورد تند و جسورانه‌ای با حکام آن زمان داشت. امام همواره یاران خود را از نزدیکی و همکاری با دربار خلافت باز می‌داشت، شیعیان را از مراجعه به قضات دستگاه حکومت نهی می‌کرد و به فقها و محدثان گوشزد می‌کرد که به دستگاه حکومت وابسته نشوند.
بعد از قیام امام حسین(ع) مسیر مبارزات پیشوایان شیعه تغییر کرد، در مسیر جدید قیام و تحرکات سیاسی به حداقل رسید و جای آن را نهضت علمی و نظام شاگردپروری گرفت.
این روش از امام سجاد شروع شد و در زمان امام محمد باقر ادامه یافت و در دوران امام صادق به اوج خود رسید. ایشان به دلیل ضعف حکومت اموی، فعالیت علمی بیشتری نسبت به سایر امامان داشت.
امام دانشگاهی بزرگ راه‌اندازی نمود و با پرورش چهار هزار شاگرد که همه آنها در رشته‌های مختلف علمی جزو دانشمندان برجسته آن دوران بودند، باعث شکوفایی علمی و کلامی و فلسفی دنیای اسلام شد.
بسترسازی علمی امام صادق به شیعیان آموخت چگونه در غیاب اهل بیت، خود مسائل دینی را استنباط کنند و رفع شبهه کنند.
بنابراین می‌توان توسعه علم، فرهنگ، گفتمان اسلامی و تشکل نهضت علم‌آموزی و شاگردپروری را یکی از تفاوت‌های روش امام صادق نسبت به سایر امامان گذشته دانست.
شاید یکی از ابهامات زندگی امامان پس از قیام عاشورا، پیش گرفتن روش تقیه و تغییر مسیر از قیام و مبارزه به مباحث علمی باشد، به خصوص در مورد امام صادق که حدود چهار هزار شاگرد داشت اما با این وجود قیام نکرد، زیرا امام یار و پیرو حقیقی نداشت؛ شاگردان امام همه از شیعیان نبوده، بلکه از مکاتب مختلف بودند، بسیاری از شیعیان هم تنها مردان علم و دانش بودند نه جنگ و جهاد. به همین دلیل یاران حقیقی و دلاوری که بتوان با آنها سپاه تشکیل داد وجود نداشت. امام صادق در پاسخ به اینکه چرا قیام نمی‌کنید به گله‌ای شامل هفده بز اشاره کرد و فرمود: اگر به این اندازه یار داشتم قیام می‌کردم. دلیل دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که شیعه تشنه قیام کردن نبود؛ شیعه نیاز به زیرساخت‌های علمی و مجتهدپروری داشت تا بتواند در نبود امامان راه اسلام را ادامه دهد.
امام جعفر صادق پس از 34 سال امامت شیعیان، در سن ۶۵ سالگی به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت به شهادت رسید.
مرقد ایشان در مدینه، قبرستان بقیع و در جوار قبر امام محمد باقر، امام سجاد و امام حسن مجتبی است.