رویداد۲۴ پروانه بندپی: آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین معضلات کلانشهر تهران است که هر سال وارد وضعیت بدتر و ناگوارتری می‌شود و زندگی هزاران نفر را تحت تاثیر قرار داده است.
۱۲ درصد از کل مرگ‌ها در ایران منتسب به آلودگی هوا است. به طوری که سالانه حدود ۴۵ هزار نفر در کشور به دلایل منتسب به آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. از این میزان حدود ۹ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا مربوط به ساکنان پایتخت است.
خیلی از افراد تصور می‌کنند آلودگی هوای تهران محدود به پاییز و زمستان و عامل وارونگی هوا است، اما کارشناسان هشدار می‌دهند که اتفاقا آلودگی هوا در فصل‌های گرم سال کم‌خطرتر از فصول سرد نیست و علت آن هم ازنِ موجود در هوا است.
طبق آمارهای موجود، ۴۰ درصد از مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا در تهران، در فصل‌های گرم سال یعنی بهار و تابستان رخ می‌دهد که درصد قابل توجهی است.
دکتر محمدصادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران در گفتگو با همشهری‌آنلاین می‌گوید: ما آلودگی هوای تهران را در همه فصل‌ها داریم. فقط نوع آلاینده‌ها متفاوت است. در فصل سرد عمدتا ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکروگرم که به آن PM۲.۵ گفته می‌شود، عامل اصلی آلودگی هوا هستند. این ذرات در فصل‌های گرم هم هستند اما در فصول گرم به خصوص تابستان، نقش آلاینده ازن در آلودگی هوا پررنگ‌تر است.
دکتر حسنوند می‌گوید: بنابراین ما در فصل تابستان عمدتا آلاینده‌ای مثل ازن را داریم که آلاینده‌ای ثانویه است. یعنی وقتی آلاینده‌های دیگر وارد اتمسفر/هوا می‌شوند، آلاینده ازن به واسطه نور خورشید و دمای بالا در هوا تشکیل می‌شود که می‌تواند باعث ابتلا به بیماری‌های تنفسی یا تشدید این بیماری‌ها شود.
این پژوهشگرِ آلودگی هوا می‌گوید: این طور نیست که ما در تهران فقط زمستان‌ها آلودگی هوا داشته باشیم و در بقیه فصول سال نداشته باشیم. در ۱۲ سال اخیر، تقریبا در بیش از ۶۰ درصد روزهای سال، هوای تهران آلوده بوده است.
به گفته دکتر حسنوند، می‌توانیم بگوییم میزان اثرات آلودگی هوا در فصل گرم نسبت به فصل سرد کمتر است اما این طور نیست که خیلی کمتر باشد. ممکن است فقط ۱۰ تا ۱۵ درصد اثراتش کمتر باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده محیط زیست می‌گوید: در شهر تهران، منابع انتشار آلودگی هوا همیشه وجود دارد. در تابستان این آلودگی در فضای بیشتری پخش می‌شود، تناوب روزهای آلوده کمتر است و غلظت آلاینده‌ها هم کمتر است. اما در زمستان، «وارونگی هوا» مانع این می‌شود که آلاینده‌ها به لایه‌های بالایی اتمسفر/هوا بروند و پخش شوند. بنابراین یکجا جمع می‌شوند و همین، آلودگی را تشدید می‌کند. پس وارونگی هوا علت و عامل آلودگی هوا نیست، بلکه باعث تشدید آن می‌شود.
دکتر حسنوند می‌گوید: در شهر تهران بالاترین غلظت آلاینده‌ها در فصول سرد سال اتفاق می‌افتد و علتش هم همان‌طور که گفتم، وارونگی هوا است که این موضوع را تشدید می‌کند. در زمستان، میانگین غلظت آلاینده‌ها در تهران حدود ۴۰ میکروگرم است و ظرفیت اتمسفر/هوا برای پخش و پراکندن آلاینده‌ها کم است و علتش هم وارونگی هوا است. در شرایط دیگر میانگین غلظت هوای تهران روی ۳۵ میکروگرم است. بنابراین تفاوت فصل سرد با فصل گرم در پایتخت چیزی حدود ۵ تا ۷ میکروگرم است. یعنی در بهار و تابستان، میانگین غلظت هوای تهران نسبت به پاییز و زمستان کمتر است اما باز در همان شرایط حداقل ۲ برابر استاندارد ملی خودمان و چیزی حدود ۴ تا ۶ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت است.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران تاکید می‌کند: بنابراین اثرات غلظت آلاینده‌ها در فصل گرم کمتر است. چون این غلظت در مقایسه با فصل سرد کمتر است. به عبارت بهتر در فصل گرم میزان اثرات منتسب به آلودگی هوا نسبت به فصل سرد کمتر است، اما این طور نیست که خیلی کمتر باشد. ممکن است تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد اثرات آن کمتر باشد.
دکتر حسنوند ادامه می‌دهد: ما به تازگی تحقیقی در مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران انجام داده‌ایم و وضعیت هوای تهران را از سال ۱۳۹۰ تا پایان ۱۴۰۱ بر اساس داده‌های ایستگاه‌های سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با هم ارزیابی کرده‌ایم و این اولین مطالعه‌ای است که داده‌های دو مجموعه مجزا از هم را با هم داریم مورد بررسی قرار می‌دهیم. بر اساس این تحقیق، تا سال ۱۳۹۷ کاهش غلظت آلاینده‌ها را به طور تقریبی در شهر تهران داشتیم که ذرات معلق در هوا به ۲۷ میکروگرم رسید. سال ۱۳۹۷ بهترین سال از این نظر بود که تقریبا بالای ۲ برابر استاندارد ملی است. میانگین سالانه استاندارد ملی ۱۲ میکروگرم است. در حالی که گایدلاین (رهنمود) سازمان جهانی بهداشت ۵ میکروگرم است. بنابراین ما در بهترین سال، ۶ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و بیش از ۲ برابر استاندارد ملی بودیم.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران می‌گوید: بر اساس تحقیقات یادشده، میانگین غلظت آلاینده‌ها (PM۲.۵) در تهران طی سال ۱۴۰۱ به حدود ۳۸.۵ میکروگرم رسید که نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۸ میکروگرم افزایش داشت که عدد قابل ملاحظه‌ای است. در خیلی از نقاط دنیا روند کاهشی غلظت آلاینده‌ها را داریم ولی در تهران ۴ – ۵ سال متوالی است که افزایش غلظت را داریم و این افزایش غلظت آلاینده‌ها در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ بسیار چشمگیر بود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده محیط زیست می‌گوید: ما وقتی این تحقیق و گزارش را تمام کردیم، از این میزان افزایش غلظت آلاینده‌ها شوکه شدیم؛ میزان غلظت PM۲.۵ که مهم‌ترین آلاینده شهر تهران است و سالانه بین ۷۵۰۰ تا ۹ هزار مرگ منتسب دارد، در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ معادل ۲۷ درصد افزایش پیدا کرد. این حجم از افزایش فقط در یک سال! اولین بار است که داریم این موضوع را مطرح می‌کنیم.
بیشتربخوانید: راهکار دولت؛ دستکاری شاخص آلودگی هوا؟
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: چیزی که نگران‌کننده است، این است که میانگین غلظت کنونی آلاینده‌ها در ایران در مقایسه با کشورهای اطراف‌مان مثل عربستان، قطر، امارات و عراق که در حوزه خلیج فارس و مدیترانه شرقی قرار دارند، کمتر است اما روند افزایشی غلظت آلاینده‌ها در کشور ما نگران‌کننده است. آنها با تلاش‌ها و فعالیت‌هایی که انجام داده‌اند، غلظت آلاینده‌ها را یا کاهش داده‌اند یا ثابت نگه داشته‌اند، اما در کشور ما ازجمله تهران مدام افزایش غلظت داریم.
دکتر حسنوند می‌گوید: همان‌طور که گفتم، ما فقط در یک سال روند کاهشی تقریبی غلظت آلاینده‌ها را در شهر تهران داشتیم. اما در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ رکورد افزایش غلظت را داشتیم و میانگین PM ۲.۵ ۲۷ درصد افزایش یافت. یعنی یک افزایش عجیب و غریب.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا در پاسخ به این سوال که آیا برنامه‌ها و طرح‌هایی که تاکنون اجرا شده، تاثیری در کنترل آلودگی هوای تهران داشته است، توضیح می‌دهد: برای این که اثربخشی هر سیاستی را بررسی کنیم، باید یک شاخص کمّی داشته باشیم. در تعیین کیفیت هوا، مبنای ما داده‌های غلظت آلودگی هوا است که از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا جمع‌آوری و پردازش می‌کنیم. داده‌هایی واقعی که ربطی به سیاسی‌بازی و چیزهای دیگر ندارد و فقط اثربخشی سیاست‌ها را نشان می‌دهد. خب همان‌طور که گفتم، تنها طی یک سال (از ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱) افزایش ۲۷ درصدی غلظت آلاینده‌ها را در شهر تهران شاهد بوده‌ایم. اگر برنامه اثربخشی اجرا می‌شد، الان این حجم از افزایش غلظت را نداشتیم.
دکتر حسنوند می‌گوید: البته این نکته را اشاره کنم که که معضل آلودگی هوای تهران، یکی دو ساله نیست. واقعیت این است که هیچ یک از دولت‌هایی که تا الان بر سر کار آمده‌اند، در موضوع کیفیت هوا کارآمد نبوده‌اند. اگر در سال ۱۳۹۷ هم وضعیت هوای تهران خوب بود، علتش فقط بهبود پارامترهای هواشناسی بود.
عضو هیات علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران به آمار صفرِ خروج خودروهای فرسوده از رده اشاره می‌کند و می‌گوید: قبلا سالانه ۳۵۰ هزار خودروی فرسوده را از رده خارج می‌کردیم اما الان این عدد تقریبا به صفر رسیده است. این مساله منجر به افزایش خودروهای فرسوده می‌شود. ناوگان حمل و نقل عمومی هم خیلی وقت است که نوسازی نشده است. طی ۱۰ سال، ۱۵۰ اتوبوس نو وارد کشور کردیم. یعنی هر سال فقط ۱۵ اتوبوس! ناوگان اتوبوس‌رانی تهران الان فقط ۲۶۰۰ اتوبوس دارد.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران درباره مقایسه آلودگی هوای تهران طی بهار امسال با بهار سال ۱۴۰۱ پاسخ می‌دهد: باید ماه خرداد هم به پایان برسد تا بتوانیم وضعیت آلودگی هوای پایتخت در کل بهار امسال را با بهار سال گذشته مقایسه کنیم. در حالت کلی، چون هر ماه این گزارش‌ها را تهیه می‌کنیم، در بهار ۱۴۰۲ فعلا وضعیت غلظت ما مشابه ۱۴۰۱ است و افزایشی نداشته‌ایم.
دکتر حسنوند ادامه می‌دهد: اما اگر روند، همان روندی باشد که در سال‌های گذشته داشتیم، باید انتظار افزایش غلظت آلاینده‌ها را در بهار سال جاری هم داشته باشیم. چون هم وضعیت بارندگی خیلی جالب نبوده، هم خودرویی از رده خارج نشده و هم ناوگان حمل و نقل عمومی توسعه پیدا نکرده است. درواقع فعالیتی انجام نشده است که بخواهیم انتظار کاهش غلظت آلاینده‌ها را داشته باشیم.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران درباره آمار مرگ‌های ناشی از آلودگی هوای تهران اختصاصا در دو فصل بهار و تابستان توضیح می‌دهد: ما برای مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا میانگین سالانه‌ی مواجهه را در نظر می‌گیریم. از حدود ۹ هزار مرگِ منتسب به آلودگی هوا که سالانه در شهر تهران اتفاق می‌افتد، حدود ۶۰ درصد از مرگ‌ها در فصل‌های سرد و ۴۰ درصد در بهار و تابستان رخ می‌دهد. بنابراین این طور نیست که وضعیت غلظت آلاینده‌ها در بهار و تابستان خوب باشد و مرگ و میر نداشته باشیم.
به گفته این پژوهشگر، حدود ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ مورد از مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در کل کشور، سالانه مربوط به کودکان زیر ۵ سال است. یعنی از ۴۵ تا ۵۰ هزار مرگِ منتسب به آلودگی هوا در کل کشور که سالانه رخ می‌دهد، ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ مورد مربوط به کودکان زیر ۵ سال است. این نکته را هم بگویم که بیشترین تعداد موارد مرگ منتسب به آلودگی هوا مربوط به گروه سنی بالای ۵۰ سال است.
دکتر حسنوند با بیان این که آلودگی هوا همه گروه‌های سنی و همه بخش‌های زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، می‌گوید: آلودگی هوا، آمار بالایی از مرده‌زایی را سالانه به خود اختصاص می‌دهد. ارتباط بین مرده‌زایی با آلودگی هوا به اثبات رسیده است. این معضل همچنین باعث بروز دیابت نوع ۲، بیماری‌های تنفسی، مرگ زودرس، ناباروری و بیماری‌های قلبی-عروقی می‌شود. این را فقط مطالعات داخلی نمی‌گوید. مطالعات خارجی متعددی روی این موضوع انجام شده است.