کارشناسان گردشگری معتقدند، آنچه برای جذب گردشگران روسیه بیش از همه اهمیت دارد، ارایه تصویری از ظرفیت‌های کشور و معرفی آن است اما منتقدان می‌گویند، ما هنوز از این هدف دوریم. براساس توافقی که همین دیروز خبرساز شد، به زودی و درصورت توافق نهایی گروه‌های گردشگران ۵ تا ۵۰نفره که قصد سفر بین دوکشور را داشته باشند، برای مدت ۱۵روز اقامت، نیاز به اخذ ویزا نخواهند داشت.
ماجرای لغو روادید بین ایران و روسیه، چند ماه پیش مطرح و دیروز با انتشار خبری از زبان رئیس بخش کنسولی وزارت خارجه روسیه، دوباره بر سر زبان‌ها افتاد. خبرگزاری «اسپوتنیک» از «یوگنی ایوانف» نقل کرد که توافق جدید میان تهران و مسکو در پنجمین نشست کمیسیون همکاری کنسولی دوکشور به دست آمده است. براساس توافق میان مقامات وزارت خارجه روسیه و ایران، صدور روادید طبق شرایط خاصی از‌سال ۲۰۱۷ لغو خواهد شد. دیروز همچنین از قول رئیس اتحادیه مجریان تور روسیه گفته شد که «البته تنها تعداد محدودی از مجریان تور در دوکشور مجاز به ارایه این تورها هستند و آژانس‌های ارایه‌دهنده این خدمات باید به تأیید طرفین برسند.» درمتن این خبر پیش‌بینی شده بود، توافق لغو ویزای گردشگری میان ایران و روسیه از‌سال ۲۰۱۷ اجرایی شود، اما اگرچه انتظار می‌رفت مثل لغو روادید با ترکیه و ارمنستان، لغو روادید بین ایران و روسیه به زودی زود اتفاق بیفتد، سخنگوی وزارت امورخارجه خیلی زود اعلام کرد که این توافق نیز هنوز امضا و اجرایی نشده است.
براساس توضیح بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امورخارجه کشور، براساس مذاکرات صورت گرفته قبلی بین دوکشور، قرار است ویزای تورهای گردشگری تحت شرایط خاصی که مورد موافقت قرار گرفته، میان دوکشور لغو شود که این توافق نیز هنوز اجرایی نشده است. او همچنین با بیان این‌که تا انجام تفاهمات لازم برای لغو ویزای عادی برای شهروندان دوکشور هنوز گام‌های زیادی باقی است که باید درفرصت مقتضی بین مقامات ذیربط دوکشور مورد تفاهم قرار گرفته و به مرحله اجرا درآید، گفت: «توافق و سند مورد اشاره پاراف شده و قرار است به زودی بین دوکشور امضا شود.»
رقابت سخت بین ایران و روسیه
هر‌سال ٢٥هزار گردشگر روس به ایران می‌آیند اما مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور که در دولت یازدهم انرژی زیادی روی جذب گردشگران گذاشته‌اند، از پیش گفته بودند که «این رقم برای ما کم است و برای جذب گردشگران برنامه داریم»؛ این میان گردشگران روسیه که ٩ماه از‌سال باید سرمای کشورشان را تحمل کنند، یکی از بازارهای هدف ایران شدند تا به جای اروپای سرد به ایران بیایند که چهارفصل است، ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی دارد و مقصد خوبی برای گردشگران به حساب می‌آید.
با این حال خیلی زود اعلام شد که ما از همین حالا این رقابت را به روس‌ها باخته‌ایم؛ چراکه براساس گزارش اداره فدرال گردشگری روسیه، گردشگران ایرانی درجمع ۲۰ کشور اول بازدیدکننده از این کشور قرار دارند و تنها در‌سال گذشته میلادی بیش از ۳۵هزار روادید گردشگری برای اتباع ایرانی صادرشده است. آنها حتی پیش‌بینی کرده‌اند که امسال این رقم دوبرابر شود. دیروز خبرگزاری اسپوتنیک هم از رئیس اتحادیه مجریان تور روسیه نقل کرد که تعداد گردشگرانی که از ایران به روسیه سفر می‌کنند، در دو‌سال اخیر رشد قابل ملاحظه‌ای داشته و ابراز امیدواری کردند که توافق به دست آمده برای لغو ویزا، این روند را بهبود خواهد بخشید. براساس این گزارش که در ایسنا بازنشر شد، حضور گردشگران ایرانی در روسیه به لطف راه‌اندازی پروازهای مستقیم به سنت‌پترزبورگ، مسکو و سوچی ۵۰ تا ۷۰درصد افزایش داشته و این رقم حاکی از علاقه گردشگران ایرانی به روسیه دارد.
با این حال مرتضی رحمانی‌موحد، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی چندی پیش دلیل ناتوانی ایران درجذب گردشگران کشور روسیه و موفقیت این کشور درجذب گردشگران ایرانی را این‌طور توضیح داد: «جذب گردشگر به سرعت حادث نمی‌شود، چون گردشگری فرآیندی درازمدت است.» رحمانی‌موحد، آمار ورودی گردشگران روس به ایران را سالانه درحدود ٢٥هزار نفر اعلام و ابراز امیدواری کرد که در سال‌های آینده ورودی افزایش یابد، بخشی از انتظارات گردشگران برآورده شود؛ چراکه «روسیه برای ایران بازار هدف است.»
منتقدان اگرچه می‌گویند، ما در این رقابت بازنده‌ایم اما رحمانی‌موحد نظر دیگری داشت: «برای جذب گردشگران این کشور، در برنامه‌ریزی‌ها درحال آماده‌سازی زیرساخت‌ها هستیم. از تبلیغ و اطلاع‌رسانی گرفته تا فعال‌کردن دفاتر و شرکت در نمایشگاه‌ها در دو‌سال اخیر. از طرفی رشد خوبی در آمار نسبت به سال‌های قبل داشته‌ایم و به‌تبع روس‌ها و هر گردشگری انگیزه‌هایی درنظر دارد، شاید تأمین‌کننده نیاز‌های آنها نباشیم، اما به نظر من، ما توانایی جذب بخشی از گردشگران مسلمان و فرهنگی این کشور را داریم.»
معاون گردشگری پیشتر همچنین درباره محدودیت سفر روس‌ها به ایران به‌ویژه درنقاطی که معمولا مدنظر گردشگران روس است، گفته بود: «چه محدودیت‌هایی می‌توانند داشته باشند؟ ممکن است به واسطه شاخص‌های فرهنگی کشورمان بعضی خدمات را نتوانیم بدهیم که آن را رسما به روس‌ها اعلام کرده‌ایم اما مطمئنا محیط‌های تاریخی و طبیعی ایران را دیدن و از غذاهای ایرانی خوردن حتما برای روس‌ها هم جذاب است.» با وجود این گفته معاون گردشگری اما این‌که گردشگران روس از ایران چه می‌خواهند، از نظر کارشناسان گردشگری کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
ایران مقصد حلال مسلمانان روسیه
«مهسا مطهر»، کارشناس ارشد گردشگری که سابقه ١٦سال تورگردانی دارد، از سلیقه گردشگران روس چنین می‌گوید: «گردشگران روس ٣ دسته‌اند. مقاصد تفریحی، بازار عمده گردشگران روسیه را در دست دارد. درباره آنچه آنها از تفریح می‌خواهند، ایران چیزی برای ارایه ندارد. اقلیم روسیه سرد است و مقاصد تفریحی مدنظر آنها سواحل آفتابی است. سال گذشته بعضی از تورگردانانشان برای بررسی سواحل به ایران آمدند اما بعید به نظر می‌رسد که حتی با وجود ساختن سواحل مخصوص و اسلامی باز هم بتوانیم رقیب کشورهایی باشیم که سال‌هاست برای این بخش تلاش کرده‌اند.»
به گفته او، بخش مهمی از گردشگران روسیه که در این مورد درنظر گرفته شده، مسلمانان این کشور هستند. مسلمانانی که بیش از یک‌پنجم جمعیت روسیه را در برگرفته‌اند، اغلب در قفقاز، تاتارستان و باشقیرستان سکونت دارند و در مسکو، سن پترزبورگ و سیبری هم پراکنده‌اند.
مطهر می‌گوید: «این بخشی از گردشگران روسیه است که می‌توانیم روی آنها حساب کنیم. ایران می‌تواند مقصد حلال آنان باشد.»
این تورگردان، تاریخ و فرهنگ ایران را عامل جذب دسته سوم گردشگران معرفی می‌کند: «درمیان روس‌ها قشری هم به تاریخ و فرهنگ علاقه‌مندند و با توجه به این ظرفیت باید سراغ بازار تاریخ باشیم و تبلیغات کنیم.»
او ادامه می‌دهد: «اما درنهایت می‌دانیم که قسمتی از تقاضای آنها را نمی‌توانیم برآورده کنیم. محصول گردشگری ایران خاص است؛ چیزی جدا از محصول گردشگری ترکیه یا کشورهای دیگر. باید این خاصیت را بشناسیم و معرفی کنیم. باید بدانیم ترکیه‌ای که برای این گردشگران جذاب است، فقط ساحل ندارد. تاریخ عثمانی و معماری دوره اسلامی هم برای گردشگران جذاب است. این فرصت‌ها را باید بشناسیم و ظرفیت‌ها را تقویت کنیم.»
به گفته مطهر درحال حاضر ارزش روبل روسیه خیلی پایین آمده، روس‌ها درحال فقیرشدن و تجربه رکود اقتصادی هستند. با این حال «باید حواسمان به این مسأله بازار هدف باشد»، چراکه «ایران در گردشگری توسعه‌نیافته است و با لغو روادید و هر روش دیگری خوب است که این بازار را رونق ببخشیم.»
جای خالی تبلیغات
این میان جای تبلیغات همچنان خالی است. مطهر می‌گوید: «روس‌ها ایران را الان به‌عنوان همسایه جنوبی‌شان می‌شناسند و نه کشوری که جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی دارد و طبیعت متنوع و مقاصد مذهبی. دولت باید تبلیغ را جدی بگیرد، چراکه این کار به تنهایی از دست بخش خصوصی برنمی‌آید. آنچه اکنون می‌بینیم، تلاش مذبوحانه بخش خصوصی برای جذب این بازار است، اما ما درنهایت می‌توانیم در نمایشگاهی یک غرفه بگیریم و ایران را تبلیغ کنیم درحالی که گردشگران با تصویر مقصد به ایران می‌آیند.»
او پاریس را به‌عنوان شهری پیشرفته مثال می‌زند که علاوه بر داشتن ظرفیت‌های دیگری برای به کارانداختن چرخ اقتصادش، از گردشگری جا نمانده است: «آنها دراین مدت چندین و چند فیلم و کارتون با نام پاریس ساخته‌اند، هرجا نگاه کنی طرح و مجسمه‌ای از برج ایفل یا مونالیزا می‌بینی و برندها هم برای تبلیغ از این المان‌های شهری کمک می‌گیرند اما ما چه تلاشی برای جاانداختن این تصویر در ذهن گردشگران کرده‌ایم؟»
دولت روی تبلیغ مانور دهد
«رضا اباذری»، کارشناس گردشگری، رئیس هیأت‌مدیری انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، زیارتی و گردشگری استان تهران معتقد است؛ لغو مشروط روادید اتفاق مثبتی است اما مهم است که پروتکل نوشته شده در این رابطه، حافظ منافع گردشگران دوکشور باشد.
او درتوضیح این منظور می‌گوید: «فرض بگیریم که گروه ٥نفره‌ای به یکی از این کشورها سفر می‌کند اما تاریخ بلیت برگشت سه نفرشان متفاوت است، آن‌وقت چه اتفاقی می‌افتد. باید ببینیم در پروتکل شرایط برای همه گروه‌ها دیده شده یا خیر. مهم است که پروتکل چه جزییات و مفادی را درنظر گرفته باشد و همه آنها به نفع جامعه گردشگری باشد. این لغو مشروط روادید اگر اتفاق بیفتد، اتفاق مثبتی است و برای گسترش گردشگری کشور مفید خواهد بود.»
او ادامه می‌دهد: «بعد از برداشتن این قدم باید برای توسعه گردشگری برنامه ریخت. مسأله دیگر این است که به دنبال تأیید این اتفاق خوب، باید هر دوطرف به دنبال طرف تبلیغات خوبی انجام دهند. این میان سازمان میراث فرهنگی و وزارت خارجه باید به‌عنوان دونهاد مسئول، روی تبلیغات مانور بدهند. آژانس‌داران و هتلداران هم برای عرضه خدمات باید مطالعه کنند و ببینند گردشگر روس چه می‌خواهد»
این کارشناس گردشگری، استمرار درشرکت در نمایشگاه‌های گردشگری و توسعه فعالیت جدی دفتر اطلاع‌رسانی جمهوری اسلامی ایران درمسکو، تبیین شعار گردشگری، تقویت ظرفیت‌های کشور و شناسایی بازار هدف را ازجمله روش‌های مختلف شناسایی ایران به گردشگران می‌داند و با تأکید بر نقش دولت درتبلیغ ظرفیت‌های کشور می‌گوید: «وظیفه بخش خصوصی تبلیغات نیست، این بخش فقط باید سفرنامه بنویسد و تور بگرداند. این وظیفه اصلی نهادهای دولتی است که با قدرتشان ایران را تبلیغ کنند. به لحاظ دیپلماتیک، سفارتمان درمسکو باید فعال باشد و سازمان میراث فرهنگی هم تمام تلاشش را به کار ببندد.»
او ادامه می‌دهد: «نمی‌توان بسته‌ای تبلیغاتی برای همه اروپایی‌ها و همه آسیایی‌ها درنظر گرفت بلکه باید بسته‌ای تبلیغاتی خاص جامعه هدفمان داشته باشیم. برای این منظور مهم‌ترین کار شناسایی بازار هدف است. خواسته‌اش چیست؟ جامعه میزبان هم باید از لحاظ زیربنایی و روبنایی آماده باشد. گردشگر روس چه هتلی را دوست دارد؟ چه بازار، چه صنایع و چه ابنیه را می‌پسندد؟»
این کارشناس گردشگری معتقد است؛ امتیاز عمده ایران نسبت به دیگر کشورهای اطراف این است که هم اسلامی هستیم و هم امنیت دارد: «پس مسلمانان و به‌خصوص شیعیان را خیلی خوب می‌توانیم به ایران جذب کنیم. گردشگران مسلمان روس می‌بینند که جامعه ترکیه آن‌قدرها هم از نظر اسلامی با دین منطبق نیست و ازطرف دیگر کشورهای عربی هم یا تندروی دارند و از نگاه دورند یا ناامن هستند. ایران به‌عنوان کشوری اسلامی می‌تواند برای جذب مسلمانان روسیه، از این امنیت و انطباق استفاده کند.»