رویداد۲۴ فائزه مومنی: شنیده‌اید می‌گویند «فلانی دیسک داره»؟ خیلی که بخواهند کلاس بگذارند، می‌گویند همان جناب فلانی «دیسک کمر» دارد. اما این دیسک و دیسک کمر اصلا چی هست؟ ستون مهره‌ها یا فقرات، از قدیم برای بشر شناخته شده بود. مهره‌داران بزرگ‌ترین گروه حیوانات هستند و از عصر دایناسور‌ها تا به حال، فرمانروایان مطلق زمین بوده‌اند. بشر هم از قدیم، در میان استخوان‌های پستانداران، ماهی‌ها، پرندگان و خزندگان، نخاع و ستون فقرات را می‌شناخت و درباره‌اش اطلاعات زیادی داشت. درباره دیسک بین‌مهره‌ای هم در طب سنتی ما مطالب فراوانی هست و بوعلی سینا در «قانون» مفصلا درباره «مفصل کمری» توضیح داده است. اسم دیسک، اما مربوط به طب جدید است.
در لغت که دیسک (disc) یعنی هر جسمی که حالت صفحه‌ای داشته باشد و دورتادورش گرد باشد، مثلا به صفحاتی که قدیم توی دستگاه گرامافون می‌گذاشتند یا امروز توی کامپیوترمی‌گذازند- سی‌دی و دی‌وی‌دی- می‌گویند دیسک. اما دیسک کمر دیگر چه صیغه‌ای است؟ کجای کمر است که شکل و شمایلی شبیه یک حلقه سی‌دی داشته باشد؟ جوابش خیلی سخت نیست: بین مهره‌ها. پس ما در کمر، دیسک بین مهره‌ای (Intervertebral disc) داریم.
بیشتر بخوانید: بهترین راه درمان سیاتیک
دیسک بین مهره‌ای در واقع یک جور مفصل است که بین دو تکه استخوان (اینجا: دو مهره ستون فقرات) قرار می‌گیرد و مثل هر مفصلی وظیفه اتصال بین استخوان‌ها و نیز حرکات استخوان‌ها را به عهده دارد. اما به جز این دو کار، دیسک بین مهره‌ای یک کار منحصر‌به فرد هم می‌کند و فشار‌هایی را که به ستون مهره‌ها وارد می‌شود جذب خودش می‌کند؛ مثلا شما دارید والیبال بازی می‌کنید. هر بار که برای آبشار زدن بالا می‌پرید و روی زمین پایین می‌آیید، فشاری در محور عمودی به ستون مهره‌ها وارد می‌شود یا موقع برداشتن یک وسیله از روی زمین، فشاری در محور‌های مختلف به مهره‌ها وارد می‌شود. وظیفه دیسک‌های بین مهره‌ای همین است که مثل یک کمک فنر، این فشار‌ها را خنثی بکنند و مانع از آسیب مهره‌ها بشوند. این دیسک‌ها هر لحظه‌ای که به کمرمان وارد بشود (که صبح تا شب دارد می‌شود) شکلشان تغییر می‌کند و این‌جوری شدت ضربات را کاهش می‌دهند. شکل اصلی دیسک‌ها زمانی که تحت فشار نباشند، کروی است (بالا و پایین مهره‌های ستون فقرات گود است)؛ ولی هنگامی که در حدفاصل مهره‌ها قرار می‌گیرند، تحت تاثیر فشار پهن می‌شوند و شکل دیسک را در این لحظات به خودشان می‌گیرند.
به گزارش رویداد۲۴ پس تا اینجا فهمیدیم که مفاصلی بین مهره‌های ستون فقرات ما (از گردن تا پایین کمر) هستند که مثل هر مفصل دیگری، اتصال مهره‌ها به همدیگر را تامین می‌کنند، حرکات مهره‌ها (شامل خم شدن، صاف شدن و چرخش به طرفین) را راحت‌تر می‌کنند و در عین حال، فشار‌های وارده به مهره‌ها را کنترل می‌کنند. دیسک‌ها این کار را با شکل اسفنجیشان انجام می‌دهند. البته اینکه می‌گوییم اسفنجی، نباید به اسفنج ظرفشویی فکر کنید. به یک جسم نیمه‌جامد فکر کنید که دورتا دورش را یک لایه سفت و سخت گرفته و در وسطش یک بخش ژله مانند وجود دارد که آن قسمت است که تغییر شکل می‌دهد و مدام بین کره و دیسک دارد تغییر حالت می‌دهد. پس نتیجه می‌گیریم که اگر آن بخش دور دیسک، پاره بشود، بخش ژله‌ای وسط هم می‌زند بیرون و آن وقت ممکن است این بیرون زدگی به سمت نخاع باشد و به اعصاب فشار بیاورد و باعث درد و ناراحتی بشود و این، همان حالتی است که می‌گویند «فلانی دیسک داره»!
جواب این سوال را در بخش قبلی دادیم. همه ما دیسک بین مهره‌ای داریم و لغت دیسک برای توصیف بیماری‌های مربوط به ستون فقرات درست نیست، اما درباره کمردرد، باید بدانیم که گروه وسیعی از مشکلات و آسیب‌ها باعث احساس درد در ناحیه کمر و پشت سینه می‌شوند و باز هم لزوما هر کمردردی، مربوط به آسیب دیدن دیسک‌های بین مهره‌ای نیست. کمردرد ممکن است به علت کوفتگی یا ضربه به عضلات پشت باشد (مثلا در سرماخوردگی)، ممکن است به دلیل آسیب خود ستون فقرات باشد (مثلا شکستگی یکی از زواید مهره‌های ستون فقرات) یا ممکن است به دلیل آسیب دیدن اعصاب نخاعی باشد (مثلا دردی که به دلیل فشار آوردن کیف دوشی سنگین به اعصاب دست که از شانه‌ها رد می‌شوند، به وجود می‌آید). این فقره آخری تنها جایی است که دیسک بین مهره‌ای می‌تواند در آن دخیل باشد. اگر آن جدار ضخیم دورتادور دیسک پاره بشود (مثلا بر اثر پیری یا فشار شدید به کمر)، ممکن است بخش ژله‌ای مرکز دیسک بین مهره‌ای از محل پارگی بیرون بزند. به این حالت فتق دیسک بین مهره‌ای می‌گویند (که درباره‌اش در صفحه به طور مفصل توضیح داده شده است). حالا این قسمت بیرون زده ممکن است به اعصاب نخاعی فشار بیاورد و این فشار مداوم باعث حس درد بشود. پس هر کس کمردرد دارد، دیسک دارد، اما هر کس کمردرد دارد فتق دیسک بین مهره‌ای ندارد.
در دنیای امروز تقریبا بیشتر افراد به بیماری فتق دیسک بین مهره‌ای مبتلا هستند. در بین ستاره‌ها و چهره‌های مشهور، از راسل کرو بگیرید تا ریکی مارتین، همگی دوره‌ای را به خاطر این بیماری استراحت مطلق کرده‌اند. اما شاید یکی از عجیب‌ترین افراد مبتلا به این بیماری، جان اف کندی- رئیس‌جمهور جنجالی ایالات متحده- باشد. اینکه می‌گوییم عجیب، به این خاطر است که بقیه آن‌هایی که اسمشان را آوردیم، همزمان با پیری و بالا رفتن سنشان دچار بیماری شده‌اند، اما در مورد کندی ۴۶ ساله، ابتلا به این بیماری سیر متفاوتی داشت. کندی در زمان خدمت در نیروی دریایی در دوران جنگ جهانی دوم، یک بار بی احتیاطی کرده و یک قطعه سنگین از محتویات یک کشتی به روی پشتش افتاده بود و این طوری دچار پارگی و فتق دیسک شده بود. شدت بیماری کندی به حدی بود که او مجبور بود برای تسکین دردش مدام آمپول کورتن بزند و جوان‌های آمریکایی‌ای که قربان صدقه صورت خندان و پف کرده رئیس جمهورشان می‌رفتند، در واقع نادانسته ذوق زده آمپول کورتن بودند.
مثل لغت دیسک که در تداول عامه به درد‌های کمر گفته می‌شود، لغت سیاتیک هم گاهی به همین معنا استفاده می‌شود. اما «سیاتیک» در واقع اسم یک بیماری نیست؛ سیاتیک به مجموعه پنج شاخه آخری اعصابی گفته می‌شود که از نخاع جدا می‌شوند و به پا می‌روند تا حرکت حس اندام تحتانی را کنترل بکنند. این اعصاب از بین دو مهره پایینی کمر جدا می‌شوند. چون بیشترین میزان خم شدن در این دو مهره اتفاق می‌افتد، طبیعتا دیسک بین این دو مهره هم از باقی دیسک‌ها آسیب پذیری بیشتری دارد (۷۶ درصد موارد فتق دیسک مربوط به دیسک بین این دو مهره است). حالا وقتی که این دیسک دچار آسیب و فتق بشود، روی اعصاب سیاتیک فشار می‌آید. به این حالت می‌گویند درد سیاتیک.
این درد از کمر شروع می‌شود و تا داخل پا تیر می‌کشد. پس در واقع چیزی که مردم به آن سیاتیک می‌گویند، به معنای تحت فشار قرار گرفتن اعصاب سیاتیک است.
قد شما چقدر است؟ ۱۶۴ یا ۱۸۳ سانتی متر؟ هان؟ مطمئن هستید؟ کی اندازه گرفته‌اید؟ می‌دانستید اگر صبح قد خودتان را رج بزنید بلندتر هستید و طبیعتا شب کوتاه‌تر؟ می‌پرسید چرا؟ جوابش ساده است: رازی در کار نیست، همه چیز زیر سر دیسک بین مهره‌ای است.
گفتیم که این دیسک‌ها حالتی اسفنجی دارند. پس در طول روز که فشار سر و تنه روی دیسک فشار می‌آورد، کمی جمع می‌شوند، اما شب که می‌خوابیم و استراحت می‌کنیم، دوباره به حالت اولیه‌شان بر می‌گردند. برای همین می‌شود که قد هر آدم بزرگسال، صبح‌ها دو سانتی‌متر بلندتر از قد همان آدم در آخر شب است. حالا دوباره فکر کنید آخرین بار کی قدتان را اندازه گرفته‌اید
با اینکه دیسک‌های بین مهره، یک جایی آن اعماق بدن و ظاهرا دور از دسترس هستند، اما با انجام کار‌هایی می‌شود از آن‌ها محافظت کرد و جلوی آسیبشان را گرفت. مهم‌ترین و موثرترین این کارها، احتیاط در موقع بلند کردن اجسام سنگین است. وزنه‌بردار‌ها را دیده‌اید که در مسابقاتشان حرکات یک ضرب و دوضرب دارند؟
آن حرکت یک ضرب که معمولا خیلی از ما‌ها هم اجسام را به این شیوه از روی زمین بلند می‌کنیم، قاتل اصلی دیسک بین مهره‌ای است. اگر دوستدار دیسک‌هایتان هستید، هر چیزی را با هر وزنی فقط به شکل دوضرب از روی زمین بلند کنید. این طوری وزن آن شیء بین کمر، لگن و زانوهایتان تقسیم می‌شود. به جز این نکته کنکوری، دو ورزش پیاده‌روی و شنا هم بهترین روش‌های تقویت دیسک بین مهره‌ای هستند.