رویداد۲۴ عبدالرحمن فتح‌الهی در روزنامه شرق نوشت: از شنبه هفته گذشته و با انجام عملیات طوفان‌الاقصی عملا همه تحولات دیپلماتیک و سیاست خارجی و حتی موضوعی نظیر جنگ اوکراین هم تحت‌الشعاع قرار گرفته و به حاشیه رفته‌اند. در این میان یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که از ماه‌ها پیش منتظرش بودیم هم به تبع رخداد‌های فلسطین و اسرائیل به‌واسطه اقدام حماس در هفتم اکتبر کمتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. فردا چهارشنبه ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر است؛ روزی که طبق سند برجام باید یکی دیگر از بند‌های غروب برجام یا (Sunset Clauses) اجرا شود که ذیل آن، شاهد لغو تحریم‌های موشکی، پهپادی و هسته‌ای ایران طبق قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت هستیم. در تشریح جزئی‌تر این روز که طبق برجام «روز انتقال» نامیده می‌شود، قرار بر این است که سازمان ملل متحد محدودیت‌های مربوط به تحقیق، توسعه و تولید موشک‌های بالستیک ایران و واردات و صادرات فناوری‌های مرتبط با موشک‌ها و پهپاد‌ها را لغو کند و ایران در ازای آن، قرار است «پروتکل الحاقی» را که به آژانس اجازه می‌دهد بازرسی و نظارت بیشتری بر برنامه‌های هسته‌ای این کشور داشته باشد، برای تصویب به پارلمان خود ارائه دهد.
البته در نگاه دقیق‌تر، تعهدات طرف غربی ذیل بند غروب در توافق هسته‌ای که مقرر شده بود از فردا (چهارشنبه ۱۸ اکتبر/ ۲۶) مهر اجرا شود که می‌توان احتمال داد اجرا نخواهد شود به این شرح است: «برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند. در عین حال سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را برمی‌دارد. به موازاتش آمریکا طبق برجام ملزم به درخواست قانونی از کنگره (لایحه) برای پایان‌دادن به تحریم بخش‌های اقتصادی است که به‌عنوان بخشی از توافق هسته‌ای آن را تعلیق (Suspend) کرده بود. همچنین ایالات متحده ملزم به حذف (Remove) تحریم برخی از افراد و نهاد‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است و در کنار این موارد، اتحادیه اروپا هم باید تحریم‌های باقی‌مانده خود علیه برنامه هسته‌ای ایران را بردارد».
بر همین اساس باید مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش خاص دوم خود را تا قبل از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ یعنی روزی که طبق مفاد برجام، تحریم‌های مربوط به تسلیحات موشکی ایران برداشته می‌شود، منتشر می‌کرد. براساس برجام، انتشار این گزارش تعهدی را نیز برای ایران به‌همراه خواهد داشت و آن تصویب پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی است. در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و در بخش «شفافیت و اقدامات» در ماده ۱۳ از متن اصلی، تصریح شده است که «ایران، منطبق با اختیارات مربوط به رئیس‌جمهور و مجلس وفق ماده ۱۷ (ب) پروتکل الحاقی به موافقت‌نامه جامع پادمان خود، این پروتکل را به‌صورت موقتی اجرا و اقدام به تصویب آن در چارچوب زمانی پیش‌بینی‌شده در پیوست ۵ کرده و کد ۱.۳ اصلاحی ترتیبات فرعی بر موافقت‌نامه پادمان خود را به‌طورکامل اجرا خواهد کرد». همچنین در بخش «برنامه اجرایی» در بند ۳۴ متن اصلی برجام آمده است: «ایران و گروه ۵+۱ تعهدات خود وفق برجام را براساس توالی مشخص‌شده در پیوست ۵ اجرا خواهند کرد که طبق بند «د» روز انتقالی، هشت سال پس از روز توافق خواهد بود یا تاریخی که مدیر کل آژانس گزارشی ارائه کند مبنی بر اینکه آژانس به نتیجه‌گیری گسترده‌تر خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، هرکدام زودتر باشد».
اما نکته اینجاست که پیش‌تر شاهد اقدام اروپایی‌ها برای تداوم تحریم‌های تسلیحاتی ایران بعد از ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) بودیم. در همین راستا «شرق» در گزارش‌های پیشین خود تأکید داشت که «مجموعه‌ای از اختلافات بر‌جای‌مانده بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تهران بر سر تعهدات برجامی طرفین اثرگذار است؛ بنابراین تا زمانی که اختلافات پادمانی حل‌وفصل نشود، اعضای برجام با بهانه‌های مختلف خود را موظف به اجرای بند‌های توافق نمی‌دانند». به موازات آن تحولات مربوط به جنگ اوکراین نیز به شدت می‌تواند روند اجرای تعهدات را کند و حتی متوقف کند.
با توجه به همین نکات هجدهم تیرماه/ ۲۹ ژوئن بود که خبرگزاری رویترز در خبری اختصاصی از قصد سه کشور اروپایی عضو برجام برای «حفظ تحریم‌های موشکی بالستیک علیه ایران» خبر داد؛ در متن این خبر به نقل از چهار منبع اطلاعاتی صراحتا عنوان شده که «دیپلمات‌های اروپایی به ایران گفته‌اند که قصد دارند تحریم‌های موشک‌های بالستیک اتحادیه اروپا را که طبق توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، در اکتبر منقضی خواهد شد، حفظ کنند». این دیپلمات‌های اروپایی دلیل این اقدام کشور‌های متبوع خود را ناشی از ادعا‌های «استفاده روسیه از پهپاد‌های ایرانی علیه اوکراین، احتمال انتقال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه و محروم‌کردن ایران از مزایای توافق هسته‌ای، با توجه به نقض آن از سوی تهران» دانستند. خلاصه کلام آنکه بعد از فردا (چهارشنبه ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر) احتمالا همچنان محدودیت‌های مربوط به تحقیق، توسعه و تولید موشک‌های بالستیک ایران و واردات و صادرات فناوری‌های مرتبط با موشک‌ها و پهپاد‌ها به قوت خود باقی بماند.
اگرچه پای این مسئله به نشست خبری دیروز (دوشنبه) ناصر کنعانی هم باز شد، اما سخنگوی دستگاه سیاست خارجی پاسخ صریح به سؤال خبرنگاری در ارتباط با فرارسیدن بند غروب برجام در ۱۸ اکتبر/ ۲۶ ارائه نداد. تقریبا کل نشست خبری دیروز سخنگوی وزارت امور خارجه به موضوع تحولات فلسطین اختصاص پیدا کرد؛ ازاینرو بدیهی بود که کنعانی زمان کافی برای پرداختن به سایر مسائل حوزه سیاست خارجی نداشته باشد. او در یک جمله همه‌چیز را به فردا (چهارشنبه) سپرد و گفت، «ان‌شاءالله در ۲۶ مهر که پایان این بخش از محدودیت‌هاست دیدگاه‌ها و نظرات خود را بیان می‌کنم». در تحلیل بین خطوط پاسخ تک‌جمله‌ای کنعانی درباره این پرسش کلیدی که در آستانه بند غروب برجام و پایان رفع تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران، آیا قرار است تهران فردا (چهارشنبه ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر) رایزنی یا مکاتبه‌ای با سازمان ملل داشته باشد، امیدی برای لغو تحریم و اجرای بند غروب برجام دیده نمی‌شود؛ ازاینرو باید منتظر واکنش جدی ایران در این رابطه باشیم؟
تکرار مواضع
با وجود آنکه ناصر کنعانی پاسخ روشنی درباره اقدامات احتمالی فردای تهران در مجلس و نیز رایزنی با سازمان ملل نداد، ولی در طرف مقابل وزیران امور خارجه تروئیکای اروپایی عضو برجام (لندن، پاریس و برلین)، نامه مشترکی را درباره عدم اجرای بند غروب به جوزپ بورل ارسال کرده‌اند. این موضوع را مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز جمعه ششم اکتبر/ ۱۴ مهر با انتشار بیانیه‌ای رسانه‌ای کرد و نوشت که وزیران امور خارجه آلمان، بریتانیا و فرانسه طی نامه مشترکشان ادعا کردند «که نگرانی‌هایشان درباره پایبندنبودن ایران به تعهداتش در چارچوب برجام را ثبت کرده و مسئله را به کمیسیون مشترک ارجاع داده‌اند». بیانیه فوق همچنین ادعا می‌کند که «وزیران خارجه این سه کشور مشارکت‌کننده در توافق برجام می‌گویند ایران از سال ۲۰۱۹ به تعهداتش در چارچوب برجام پایبند نبوده است و «معتقدند این موضوع از طریق سازوکار حل اختلاف برجام نیز حل‌وفصل نشده است». جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نوشت که از همین رو سه کشور اروپایی فوق اعلام کردند که حاضر نیستند چنان که قبلا مقرر شده بود در جهت لغو تحریم‌ها در روز ۱۸ اکتبر گام بردارند. بورل تأکید کرد که مطابق درخواست فرستادگان نامه، رونوشتی از آن را به سایر شرکت‌کنندگان در توافق برجام، یعنی چین، جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه نیز ارسال کرده است. جوزپ بورل تأکید کرد که تلاش‌هایش برای «ازسرگیری اجرای کامل توافق» ادامه خواهد یافت. منتقدان می‌گویند که بورل در حالی درباره اجرای کامل برجام سخن می‌گوید که مفاد این توافق در حال انقضاست.
مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا قبل‌تر در ۱۴ سپتامبر/ ۲۳ شهریور و در جریان نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم با انتشار بیانیه‌ای خبر داده بود که تروئیکای اروپایی عضو برجام (انگلستان، فرانسه و آلمان) در نامه‌ای به او گفته‌اند تحریم‌های برجامی را در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) لغو نخواهند کرد. به ادعای بورل که در بیانیه‌اش مطرح شده، وزیران امور خارجه این سه کشور اروپایی ضمن اشاره به ادعای عدم پایبندی ایران به برجام از سال ۲۰۱۹ و حل‌نشدن این مسئله از طریق مکانیسم حل اختلاف برجام (ماشه)، اعلام کرده‌اند گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در «روز انتقال برجام» یعنی ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر را برنخواهند داشت. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا افزوده بود بنا به درخواست این سه کشور اروپایی، نامه آن‌ها را به دیگر طرف‌های برجام یعنی چین، ایران و روسیه خواهد فرستاد و به عنوان هماهنگ‌کننده، با تمام شرکت‌کنندگان در برجام درباره مسیر پیش‌رو مشورت خواهد کرد. جوزپ بورل در پایان تصریح کرده بود که همچنان به تلاش برای احیای برجام و ازسرگیری اجرای کامل آن «به طور کامل» متعهد است.
بورل که در جریان نشست مجمع عمومی سازمان ملل با حسین امیرعبداللهیان دیدار کرده بود، پس از این دیدار در حساب کاربری خود در شبکه مجازی ایکس نوشت: «من سه پیام اصلی را به امیرعبداللهیان منتقل کردم. اول، بازداشت خودسرانه اتباع اروپایی را محکوم کرده و خواستار آزادی آن‌ها هستم. دوم، باید راهکار دیپلماتیکی برای مسئله هسته‌ای ایران از طریق برجام یافت. سوم، همکاری نظامی [ایران]با روسیه متوقف شود».
در آن زمان نیز اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای به دیدار بورل و امیرعبداللهیان اشاره و با طرح ادعا‌هایی اعلام کرد که بورل در نقش خود به‌عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام، فوری‌ترین موضوعات مرتبط با روابط دوجانبه اتحادیه اروپا و ایران؛ و تحولات اخیر درباره برجام را مطرح کرد. بورل محکومیت شدید اتحادیه اروپا علیه بازداشت‌های خودسرانه بسیاری از شهروندان اروپایی، از‌جمله دو‌تابعیتی‌ها در ایران را ابلاغ کرد. او از امیرعبداللهیان بار دیگر خواست تا همه شهروندان اتحادیه اروپا آزاد شوند. اتحادیه اروپا در بیانیه خود همچنین به مسائل حقوق‌بشری در داخل ایران نیز اشاره و ادعا کرده که موضع این اتحادیه درباره وضعیت بسیار نگران‌کننده حقوق بشر در ایران بدون تغییر باقی می‌ماند. ایران باید تضمین کند که آزادی‌های اساسی رعایت می‌شود؛ بنابراین به نظر می‌رسد دامنه‌ای وسیع از اختلافات میان ایران و اروپا در جریان است که موضوعات و ادعا‌های مختلفی از جنگ اوکراین و روابط نظامی با روسیه گرفته تا برجام، پرونده فعالیت‌های هسته‌ای، حقوق بشر، زندانیان دوتابعیتی و... را شامل می‌شود.
افزون بر آن ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هم چهارم اکتبر/ ۱۲ مهرماه در نشست خبری‌اش و در پاسخ به سؤالی درباره تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران پس از بند غروب برجام به ابزار لازم آمریکا برای هدف قرار‌دادن گسترش تسلیحات نظامی از سوی ایران مانند موشک و پهپاد اشاره کرد و به گفته او، علاوه بر قطع‌نامه ۲۲۳۱ سازمان ملل ابزار دیگری مانند تحریم ها، کنترل صادراتی و ارتباطات دوجانبه و چند‌جانبه نیز وجود دارد که دولت بایدن با استفاده از آن‌ها در‌صدد تداوم تحریم‌های تسلیحاتی ایران بعد از ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) خواهد بود. به ادعای معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، «پس از این تاریخ هم ایالات متحده به استفاده از اختیارات تحریمی خود برای مسئول‌ساختن حکومت ایران ادامه خواهد داد». در راستای گفته‌های پاتل، منابع دیپلماتیک غربی پیش‌تر به خبرنگار ایرنا در نیویورک خبر داده بودند که کشور‌های اروپایی در اکتبر امسال، چنانچه اطمینان یابند که قطع‌نامه پیشنهادی آنان رأی خواهد آورد، قطع‌نامه‌ای را در شورای امنیت ارائه خواهند داد تا محدودیت‌های موشکی ایران را که قرار است در این ماه (اکتبر) پایان گیرد، تمدید کنند. یک قطع‌نامه پیشنهادی در شورای امنیت سازمان ملل باید ۹ رأی مثبت کسب کند و هیچ‌یک از پنج عضو دائمی شورای امنیت (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین) نیز آن را وتو نکنند.
منابع دیپلماتیک غربی افزودند که اروپایی‌ها با آگاهی از وتوی روسیه برای ارائه چنین قطع‌نامه‌ای در تلاش هستند؛ زیرا می‌خواهند برای روس‌ها نیز در افکار عمومی جهان هزینه ایجاد کنند. آن‌ها اضافه کردند اروپایی‌ها همچنین به‌خوبی می‌دانند که ایران برای رأی‌نیاوردن چنین قطع‌نامه‌ای، تلاش‌های دیپلماتیک و سیاسی خود را انجام خواهد داد؛ اما کاخ سفید در اکتبر امسال (۲۰۲۳) با توجه به در پیش بودن انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ به مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) متوسل نخواهد شد؛ بلکه هرگونه اقدامی را به اکتبر سال ۲۰۲۵ (تاریخ انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ و پایان مکانیسم ماشه) محول خواهد کرد.
واکنش تهران
با وجود آنکه هنوز پاسخ تهران به اقدام اروپایی‌های عضو برجام برای لغونکردن تحریم‌های تسلیحاتی ایران روشن نیست؛ اما باید اذعان کرد که اقدام سه کشور اروپایی در حفظ تحریم‌ها فارغ از اینکه اختلافات پادمانی و جنگ اوکراین در آن چقدر دخیل بوده‌اند، تأیید دوباره‌ای بر مرگ برجام است. البته تهران در واکنش به بیانیه ۱۴ سپتامبر/ ۲۳ شهریور‌ماه جوزپ بورل، در بیانیه‌ای از پاسخ مقتضی تهران گفته بود و ذیل بیانیه مذکور وزارت امور خارجه تأکید شده بود که «تردیدی وجود ندارد که ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک‌آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد». ایران در ادامه این بیانیه تذکر داده بود که «ما به طرف‌های اروپایی درباره انجام و اتخاذ اقدامات تنش‌زا که قطعا مدیریت روابط فی‌مابین را پیچیده و بر روند همکاری‌ها از‌جمله در مذاکرات رفع تحریم‌ها اثر منفی خواهد گذاشت، هشدار می‌دهیم».
به دنبال صدور این بیانیه وزارت امور خارجه هم بود که تهران، ۲۴ شهریور، مجوز فعالیت هشت بازرس اروپایی آژانس در ایران را لغو کرد. اگرچه گفته شد که این اقدام در پاسخ به ادعا‌های آلمان، فرانسه و انگلستان ذیل بیانیه مشترکشان در نشست فصلی ماه سپتامبر شورای حکام بوده و ایران مطابق با هشدار خود به رفتار‌ها و بیانیه‌های تقابلی، وفق توافق هسته‌ای و قطع‌نامه ۲۲۳۱ در چارچوب حقوقش ذیل برجام پاسخ داده است، با این حال این احتمال هم وجود دارد که لغو فعالیت بازرسان آژانس در ایران می‌تواند آغازی بر سلسله واکنش‌های ایران در قبال لغونشدن تحریم‌های برجامی در ۱۸ اکتبر/۲۶ مهر باشد که بدیهی است تبعات خاص خود را دارد.
فعلا نمی‌توان با قاطعیت گفت که فردا چهارشنبه واکنش تهران به نادیده‌گرفتن بند غروب برجام چه خواهد بود و آیا واکنش قهرآمیز خواهد بود یا خیر؛ اما در اواخر شهریور ماه علی بهادری‌جهرمی، سخنگوی دولت جمهوری اسلامی، هم گفته بود که «بعد از تاریخ ۱۸ اکتبر محدودیت‌های تسلیحاتی برجام به طور خودکار برطرف خواهد شد» و تهدید کرده بود که «هر اقدام طرف مقابل اقدام متناسب و متقابل ایران را در پی خواهد داشت».
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، نیز در نشست خبری ۱۸ سپتامبر/۲۷ شهریور و در پاسخ به سؤالی درباره تداوم تحریم‌های تسلیحاتی پس از ۱۸ اکتبر/۲۶ مهر با لحنی خاص عنوان کرد که «محدودیت‌هایی را در چارچوب برجام و مبتنی بر آن توافق پذیرفته بودیم که این محدودیت‌ها در تاریخ ۱۸ اکتبر باید برداشته شود و به طور خودکار حذف شود». به گفته او، «بخشی از تحریم‌ها محدودیت‌هایی است که اتحادیه اروپا در چارچوب قوانین داخلی خود وضع کرده است و معتقد هستیم بعد از تاریخ ۱۸ اکتبر محدودیت‌های مصرح در برجام به طور اتوماتیک برداشته خواهد شد»؛ بنابراین کنعانی صراحتا تأکید کرد که «پس از ۱۸ اکتبر برای محدودیت‌هایی که اتحادیه اروپا اعلام کرده، ارزشی قائل نیستیم». ازاینرو سخنگوی دستگاه سیاست خارجی معتقد است که «جمهوری اسلامی ایران از تاریخ یادشده (۱۸ اکتبر/۲۶ مهر) می‌تواند براساس حقوق بین‌الملل با هر کشوری که علاقه‌مند به همکاری با جمهوری اسلامی ایران باشد، کار کند و محدودیت‌های اتحادیه اروپا ارزش قانونی ندارد». او در نهایت این جمله را هم بیان کرد که «ما بار‌ها اعلام کرده‌ایم که به هرگونه اقدام مثبت پاسخ مثبت خواهیم داد و به هرگونه اقدام غیرسازنده به طور مناسب پاسخ خواهیم داد».
در مقابل، آن‌گونه که بورل پیشاپیش خبر داده فردا چهارشنبه، احتمالا لغو تحریمی در کار نباشد؛ اما می‌توان این گزاره را طرح کرد که اکنون در یک وضعیت پارادوکسیکال قرار خواهیم گرفت، به این معنا که در سایه بند غروب برجام در روز انتقال، از فردا چهارشنبه تحریم‌های سازمان ملل علیه صنعت موشکی و پهپادی ایران وجود خارجی نخواهد داشت؛ ولی به لحاظ عملی، چون تحریم‌های ایالات متحده آمریکا و اروپا همچنان برقرار است، کماکان محدودیت‌های تسلیحاتی علیه تهران اعمال می‌شود. در چنین وضعیت پارادوکسیکالی تهران بر مبنای گفته‌های سخنگوی دولت و وزارت امور خارجه در یک پیش‌فرض این تحلیل را دارد که بعد از تاریخ ۱۸ اکتبر محدودیت‌های تسلیحاتی برجام به طور خودکار برطرف خواهد شد.
به هر حال باید منتظر ماند و دید که بعد از فردا چهارشنبه چه تحولاتی در زمینه دیپلماسی برجام روی خواهد داد؟