رویداد۲۴ روزنامه اعتماد نوشت: مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر، با ابراز نگرانی از تاثیر تبلیغات اغواگرانه و غیرواقعی درباره «گُل» اعلام کرد که این ماده روانگردان، حاصل تلفیق دو گونه از گیاه شاهدانه و دارای ماده موثره ۴ الی ۵ برابر غلیظ‌تر از ماری‌جوانا (برگ و گل گیاه شاهدانه) است و برخلاف باور عمومی، علاوه بر اینکه صد درصد اعتیادآور است، در هر نوبت مصرف هم، تاثیرات مخرب روانی و جسمی بیشتری در مقایسه با ماری‌جوانا دارد.
به گزارش اعتماد، تهمینه باهری با ارایه گزارشی در کنگره ملی دانش اعتیاد که پایان شهریور ماه امسال برگزار شد، با اشاره به نتایج تحقیقات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC درباره آخرین آمار جهانی مصرف مشتقات گیاه شاهدانه Cannabis (از جمله ماری‌جوانا و حشیش) اعلام کرد: «در سال ۲۰۲۱، تعداد کل مصرف‌کنندگان مواد در دنیا ۲۹۶ میلیون نفر بوده که از این تعداد، ۲۱۹ میلیون نفر، کانابیس (انواع مشتقات گیاه شاهدانه) مصرف کرده بودند و تعداد مصرف‌کنندگان کانابیس به فاصله یک‌سال (سال ۲۰۲۰ تا سال ۲۰۲۱) ۱۰ میلیون نفر افزایش یافته است.»
باهری در بخش دیگری از گزارش خود، در تشریح ساختار مشتقات گیاه شاهدانه و تفاوت «گل» با کانابیس هم گفت: «در تحقیقات آزمایشگاهی بر نمونه‌های کانابیس، حدود ۴۸۹ ماده شیمیایی شناسایی شده که مهم‌ترین ماده موثره کانابیس، THC (تتراهیدروکانابینول) است و برخی مواد شیمیایی موجود در کانابیس هم، به محض حرارت دیدن در هنگام مصرف، با خاصیت روانگردانی، فعال شده و به THC تبدیل می‌شوند. ساختار مواد شیمیایی موجود در کانابیس، بسیار نزدیک به یکدیگر است در حالی که همگی، خاصیت روانگردانی ندارند، اما با یک تغییر ساده در ساختار شیمیایی هر کدام از این مواد، خاصیت ماده هم تغییر می‌کند. امروز، قاچاقچیان با شناسایی این قابلیت مواد شیمیایی موجود در کانابیس، موفق به ساخت کانابینویید‌های سنتزی شده‌اند به این معنا که حتی می‌توانند ترکیبات مشابه سایر مشتقات شاهدانه را به روش شیمیایی و در آزمایشگاه‌های پنهان و زیرزمینی تولید کنند. گل، اما متفاوت از کانابیس است و از گیاه شاهدانه تغییر ژنتیک یافته به دست می‌آید و بنابراین، در حالی که میزان ماده موثره در سرشاخه‌های گلدار گیاه شاهدانه، حدود نیم تا ۵ درصد و میزان ماده موثره در حشیش (صمغ به دست آمده از سرشاخه‌های گلدار گیاه شاهدانه) ۲۰ تا ۳۰ درصد است، طبق گزارش سازمان ملل، میزان THC در کانابیس تراریخته (گل) تا ۴ برابر افزایش یافته و بنابراین، ممکن است میزان ماده موثره (THC) در سرشاخه‌های اینگونه جدید تا ۲۰ درصد و در حشیش حاصل از همین گونه تراریخته، تا ۸۰ درصد برسد.»
مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر در بخش دیگری از گزارش خود گفت که طبق نتایج تجزیه نمونه‌های گل‌های کشف شده در ایران، این محصول حاصل تلفیق دو گونه شاهدانه با نام‌های «ساتیوا» و «ایندیکا» بوده که در کشور‌های مختلف با نام‌های مختلف عرضه می‌شود.
باهری با ابراز نگرانی از تاثیر مثبت نام ایرانی این ماده روانگردان در باور مصرف‌کنندگان افزود: «هیچ تبلیغی موثرتر از این نبود که برای گیاه تغییر ژنتیکی یافته‌ای که تاثیرات به مراتب مخرب‌تر از کانابیس طبیعی و تغییر ژنتیک نیافته دارد، نام گل انتخاب شود و بگویند گل، همان ماری‌جواناست. نتایج آزمایش‌ها بر نمونه‌های گل کشف شده در کشور ما، همچون نتایج بررسی‌های جهانی نشان داد که گل، همان ماری‌جوانا نیست. القای مشابهت گل و ماری‌جوانا این خطر را تشدید می‌کند که مصرف‌کننده، آن را بدون هیچ محدودیتی مصرف کند در حالی که امروز حتی هیچ تفکیکی بین کانابیس با ماده موثره کمتر یا بیشتر وجود ندارد، چون امروز محصولی که در جهان مصرف می‌شود، تلفیقی از درصد‌های متفاوت گونه‌های ساتیوا و ایندیکاست و بنابراین، دیگر صحبت از کانابیس بی‌خطر یا کم خطر، بی‌معناست و هر چه با این نام عرضه می‌شود، عوارض و مخاطرات جدی برای مصرف‌کنندگان دارد. هشدار می‌دهم که تغییر نام این محصول تراریخته و با مخاطرات بیشتر، فقط با هدف جذب مشتری صورت گرفته در حالی که گل، از نظر میزان ماده موثره، کاملا با مشتقات طبیعی گیاه شاهدانه متفاوت است.»
نگاهی به وضعیت مصرف «گل» در ایران
بازار عرضه و تقاضای «گل» در ایران تابع موج جهانی بوده و از اوایل دهه ۱۳۹۰ به دنبال اولین کشفیات گل در کشور و تا امروز، اعداد و گزارش‌های رسمی، روند رو به رشد مصرف این ماده روانگردان در ایران را تایید کرده است.
تابستان ۱۳۹۶ و پس از هشدار رییس پلیس وقت مبارزه با مواد مخدر درباره «افزایش کشفیات گل» و در حالی که افزایش میزان کشفیات هر نوع از مواد اعتیادآور، به معنای افزایش مصرف هم هست، معاون سازمان بهزیستی کشور با ارایه نتایج آخرین پیمایش ملی شیوع‌شناسی اعتیاد در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله ایران که در سال ۱۳۹۵ انجام شده بود، اعلام کرد: «۱۴.۸ درصد از مصرف‌کنندگان گل، دانشجویان و ۳.۷ درصد، دانش‌آموزان هستند. در جمعیت معتادان هم، حشیش و گل با فراوانی ۴.۴ درصد، در رتبه دوم و بعد از تریاک است. ۳۳.۳ درصد مصرف‌کنندگان گل، بیکار و ۵۱.۹ درصد مصرف‌کنندگان گل در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال هستند. ۳۴.۹ درصد افرادی که تجربه مصرف گل را داشته‌اند، ماده دیگری نیز تزریق کرده‌اند. ۸۴.۶ درصد مصرف‌کنندگان گل، مرد و ۱۵.۴ درصد، زن هستند. مصرف همزمان گل با شیشه، گل با قلیان و گل با مشروبات الکلی در این پیمایش گزارش شد علاوه بر اینکه بالغ بر ۸۰ درصد مصرف‌کنندگان مستمر گل، مشروبات الکلی هم مصرف کرده‌اند.»
حمیدرضا صرامی؛ مدیرکل وقت تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر، طی سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در مقالاتی که در فصلنامه اعتیادپژوهی منتشر شد، با استناد به نتایج شیوع‌شناسی‌های کشوری نوشت: «. مصرف کانابیس (ماری‌جوانا، علف، گُل و گراس با میزان THC مختلف) دومین ماده مصرفی در جمعیت مصرف‌کنندگان مستمر مواد (معتادان)، اولین ماده مصرفی در جمعیت دانش‌آموزی دوره دوم متوسطه و هنرستان‌های کشور و جمعیتِ دانشجویی دانشگاه‌های دولتی کشور و سومین ماده مصرفی در جمعیتِ کارگری محیط‌های صنعتی کشور ارزیابی شده است... نیم نگاهی به نتایج پژوهش میزان شیوع مصرف ماری‌جوانا و حشیش در کشور، حاکی است میزان شیوع در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور ۱۱.۹ درصد، میزان شیوع مصرف حشیش در دانش‌آموزان متوسطه دوم، ۲۵ صدم درصد و میزان شیوع مصرف گل در دانش‌آموزان متوسطه دوم معادل ۶۶ صدم درصد، میزان شیوع مصرف گل در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی ۳.۵ درصد، میزان شیوع مصرف حشیش در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی ۲.۵ درصد و شیوع مصرف هر دو ماده در کارگران، ۶.۸ درصد برآورد شده ضمن آنکه نتایج ارزیابی سریع وضعیت اختلال مصرف مواد در ایران حاکی است ۱۴.۲ درصد معتادان، حداقل یک ماده کانابینویید (ماری‌جوانا، گل و حشیش) را به صورت روزانه مصرف می‌کنند.
بر اساس نتایج کشفیات انواع مواد در ۹ ماه ابتدای سال ۱۳۹۹، کانابیس با حدود ۸۳ تُن، دومین ماده مکشوفه در کشور بوده که دلالت بر تقاضای مصرف این ماده در سطح جامعه دارد. میانگین کشوری قیمت کانابیس در ۹ ماه ابتدای سال ۱۳۹۹، ارزان‌ترین در بین انواع مواد اعم از شیشه، هرویین، مرفین و تریاک بوده که شاخص‌های ارزان بودن و دسترسی نسبی، زمینه را برای مصرف این ماده در کشور فراهم خواهد کرد به گونه‌ای که بر اساس نتایج پژوهش، میانگین مصرف روزانه حشیش، گُل و ماری‌جوانا در بین معتادان کشور حدود ۳ گرم و در بین سایر مصرف‌کنندگان حدود یک گرم برآورد شده است... دینامیک الگوی مصرف مواد تا افق ۱۴۰۴ در کشورمان و نتایج پژوهشِ اقتصاد مواد مخدر، حکایت از این موضوع دارد که به نوعی، کشور ایران از الگوی جهانی مصرف کانابیس تبعیت خواهد کرد و نوسانات سهم مصرف مواد سه‌گانه تریاک، شیشه و کانابیس در ایران تا سال ۱۴۰۴، دلالت بر رشد قابل توجه مصرف کانابیس و مشتقات آن در سطح کشور خواهد داشت.»
موج «شاهدانه» در جهان
گزارشی که اخیرا در کنگره ملی دانش اعتیاد مورد اشاره مدیرکل دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار گرفت، ۲۶ ژوئن امسال و همزمان با روز جهانی مبارزه با مواد مخدر، در وین رونمایی شد. از دیگر یافته‌های این گزارش، می‌توان به تفکیک آماری مصرف سایر مواد اعتیادآور و مقایسه این آمار با تعداد مصرف‌کنندگان کانابیس اشاره کرد. طبق گزارش سازمان ملل، تعداد مصرف‌کنندگان انواع مواد اعتیادآور در سال ۲۰۲۱ و در طول ۱۰ سال، ۲۳ درصد افزایش یافته در حالی که تعداد مصرف‌کنندگان کانابیس در سال ۲۰۲۱ نسبت به شمار مصرف‌کنندگان سایر مواد اعتیادآور، چند برابر بیشتر است؛ در سال ۲۰۲۱، در مقابل جمعیت ۲۱۹ میلیون نفری مصرف‌کننده کانابیس، ۲۲ میلیون نفر مصرف‌کننده کوکایین، ۶۰ میلیون نفر مصرف‌کننده اپیوییدها (انواع دارو و مواد صنعتی و آزمایشگاهی و غیرصنعتی تولید شده از مشتقات خشخاش و از جمله تریاک، مرفین، هرویین، کدیین، فنتانیل، مفدرین، متادون) ۳۶ میلیون نفر مصرف‌کننده آمفتامین و ۲۰ میلیون نفر مصرف‌کننده اکستاسی بوده‌اند.
در بخش دیگری از این گزارش و به استناد تفکیک قاره‌ای شیوع مصرف کانابیس، در سال ۲۰۲۱ از مجموع ۲۱۹ میلیون نفر مصرف‌کننده انواع مشتقات شاهدانه در جهان، حدود ۵۴ میلیون نفر در قاره آفریقا، بیش از ۷۰ میلیون نفر در قاره امریکا، ۶۲ میلیون نفر در قاره آسیا، بیش از ۲۹ میلیون نفر در قاره اروپا و بیش از ۳۴ میلیون نفر در قاره اقیانوسیه بوده‌اند. به نظر می‌رسد افزایش ۱۰ میلیون نفری تعداد مصرف‌کنندگان مشتقات گیاه شاهدانه ظرف یک‌سال میلادی (۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱) با آزادسازی مصرف این مواد روانگردان بی‌ارتباط نباشد.
دوم دسامبر ۲۰۲۰، سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد حذف کانابیس از فهرست مخدر‌های خطرناک و انتقال به فهرست مواد اعتیادآور کم خطر را مطرح کرد که این پیشنهاد با موافقت ۲۷ کشور و از جمله ایالات متحده امریکا و ۱۲ عضو اتحادیه اروپا در مقابل ۲۵ مخالف و از جمله نمایندگان ایران و شیلی، به تصویب رسید در حالی که یک‌سال پیش از آن و سال ۲۰۱۹، تعداد مصرف‌کنندگان کانابیس در جهان، حدود ۱۹۲ میلیون نفر برآورد شده بود.
در حال حاضر در برخی کشور‌های جهان، کمترین میزان جرم‌انگاری برای قاچاق مواد اعتیادآور، مربوط به تولید و قاچاق مشتقات شاهدانه و از جمله حشیش (صمغ به دست آمده از گیاه شاهدانه) و ماری‌جواناست که به نظر می‌رسد سطح جرم‌انگاری، با میزان مخاطرات ناشی از اعتیاد به کانابیس در ارتباط باشد. با وجود آنکه تعداد مصرف‌کنندگان اپیوییدها، کوکایین و آمفتامین، در کل جهان و در مقایسه با شیوع مصرف کانابیس، بسیار کمتر است، اما مت‌آمفتامین، کوکایین، تریاک، هرویین و مرفین، در فهرست جهانی مواد اعتیادآور، در ردیف مواد سنگین قرار دارند، چون استمرار اعتیاد به این مواد سنگین، عامل حیات بازار قاچاق مواد و منبع تغذیه سایر جرایم سازمان یافته همچون پولشویی، آدم‌ربایی، قتل، قاچاق انسان و فحشاست و ارزش افزوده حاصل از تجارت غیرقانونی این مواد که همگی در ردیف اول فهرست مواد تحت کنترل و از جمله کنوانسیون ۱۹۶۱ هستند، فساد اقتصادی و اداری در دولت‌ها را هم دامن می‌زند اگرچه که طی سال‌های اخیر، تجارت غیرقانونی گل (با نام‌های رایج در کشور‌های مختلف) امنیت مراودات بین‌المللی را هم مخدوش کرده، اما همچنان توجه به مخاطرات ناشی از توسعه بازار کانابیس در مقایسه با اولویت‌دهی به مقابله با تبعات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی متعاقب قاچاق مواد سنگین، برای بسیاری از مقامات کشور‌ها از اهمیت و اعتبار کمتری برخوردار است.
مروری بر عوارض مصرف مشتقات شاهدانه و «گل»
شاهدانه (سرده) Cannabis: از گیاهان گلدار با خاصیت آرام‌بخشی و فعال‌سازی موقت مغز که مصرف درمانی هم دارد. ماری جوانا و حشیش از مشتقات برگ، غنچه و سرگل شاهدانه هستند و معمولا به صورت «سیگاری» مصرف می‌شوند.
توهم ذهنی، تغییر در درک رنگ و صدا، گیجی و بی‌توجهی به اطراف، تند شدن ضربان قلب و افزایش اضطراب و آسیب به حافظه کوتاه‌مدت از تاثیرات مصرف کانابیس است.
مشکلات تنفسی و اختلال در دم و بازدم، بروز عارضه فراموشی به دلیل تخریب سلول‌های مغز و ناتوانی زودرس، اضطراب مزمن، اختلالات خواب و کابوس‌های شبانه، پرخاشگری و کند شدن واکنش‌های احساسی، از عوارض مصرف «گل» است. معتادان «گل» باید تحت نظر روانپزشک، ترک اعتیاد را آغاز کنند تا در صورت بروز تپش قلب و بی‌قراری و علایم جسمانی در صورت قطع مصرف، این علایم با مداخلات پزشکی کنترل شود. دوره درمان، بسته به‌شدت مصرف یا مدت اعتیاد، ۶ تا ۱۰ هفته طول می‌کشد. بعد از سم‌زدایی و ترک وابستگی، فرد برای خلاصی از وابستگی روانی، باید در جلسات گروه درمانی شرکت کند تا تاثیرات بهبودی در قالب مشاوره ماندگار شود. جایگزینی هر نوع داروی اعتیادآور به جای «گل» به وخامت شرایط جسمی و روانی فرد منجر می‌شود.