رویداد۲۴ آلودگی هوا با عوامل متعددی در حال پیش روی‌ست و شرایط بحرانی برای تهران و اصفهان و اهواز به وجود آورده است؛ اما به واقع دلایل اصلی آلودگی هوا در ایران چیست که با این حجم قانون و تبلیغات هم حل نشده است؟
به جهت بررسی موضوع فوق گفتگو کردیم با مسعود تجریشی، معاون سابق سازمان محیط زیست و استاد دانشگاه صنعتی شریف، که در ادامه مشروح آن را می‌خوانیم:
• دلایل اصلی آلودگی هوا را در چند دسته ارزیابی می‌کنید؟
برخی دلایل هوایی مانند آلودگی در حال تکرار و تشدید است. برخی از موارد از زمانی شروع شده و با بی توجهی مشکلاتی را برای ما ایجاد کرده است. مثلا مشکلات آبی ما از ۳۰ سال پیش شروع شد، زیرا نتوانستیم مصارفمان را بر اساس تجربه جهانی هماهنگ کنیم. تجربه جهانی به ما می‌گوید که باید حق آبه تالاب‌ها و محیط زیست را بدهید. ما قوانین متعددی در این باره داشتیم و انتظار داشتیم که بعد از ده سال چالش‌های زیست محیطی کمتر شود، اما به چند دلیل نتوانستیم از مزایای قوانینی که به وضعیتمان نظم دهد استفاده کنیم. ما قانون را از مجلس گذراندیم، اما بدون نظارت و هدفگذاری و سرمایه آن را رها کردیم. من فکر می‌کنم این بزرگترین اشتباهی بود که درباره محیط زیست داشتیم.
• موضوع پسماند نیز در آلوده کردن شهر‌ها موثر است؛ در این زمینه چه اقداماتی انجام شده است؟
در موضوع پسماند از سال ۱۳۸۶ که قانون پسماند در کشور گذارنده شد تا کنون، وزارت کشور نتوانست وظایف خود در این باره را انجام دهد. از آن زمان به این طرف بهم ریختگی و چالش‌های پسماند بیشتر شده است. ما هنوز نمی‌دانیم متولی مدیریت پسماند چه کسانی هستند. الان در تمام دنیا تفکیک از مبدا انجام می‌شود و برنامه ریزی وجود دارد. مثلا در ترکیه برنامه‌های بسیار گسترده‌ای برای تفکیک وجود دارد و پسماند‌ها به محل دفن نروند. در سال ۱۳۹۶ وقتی در سازمان محیط زیست کار می‌کردم برنامه جامع پسماند شمال را آوردیم، اما هنوز بهبود وضعیت در شمال را مشاهده نمی‌کنید؛ بنابراین در رابطه با پسماند شورا‌های شهر به وظایف خود عمل نکردند و هدف گذاری وجود ندارد. شهردار‌ها به جای گسترش شهر باید به فکر پسماند باشند. برخی از شهر‌ها مثل مشهد کار‌های خوبی انجام شده، اما در تمام کشور قابل قبول نیست. بیست سال است که در عمده کشور‌های دنیا میزان پسماندی که به محل دفن می‌برند تا حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است؛ بنابراین ما اصلا نسبت به مسئله پسماند حساسیت و هدف گذاری و برنامه نداریم.
• قوانین مربوط به آلودگی هوا تا چه حد در سال‌های اخیر پیگیری شده و به نتیجه رسیده است؟ آیا تحقیق علمی در این باره صورت گرفته است؟
ما ده سال است که قانون هوای پاک داریم و همه فکر کردیم با قانون هوا خوب می‌شود. شما بریده روزنامه اطلاعات سال ۵۴ و ۶۴ و ۷۴ و ۸۴ و ۹۴ را نگاه کنید در آذر و دی ماه هیچ تفاوتی ندارند. یعنی از آن زمان بحران وجود دارد تا کنون، اگرچه وضعیت از نظر فنی تا حدی بهتر شده است و اگر یک سری کار‌ها انجام نمی‌شد وضعیت خیلی خراب‌تر می‌شود. اما یک سری کار‌ها باید انجام می‌شد که هیچ کاری صورت نگرفت. در سال ۹۷ یک طرح را ۱۳ دانشگاه برتر کشور برای ۹ کلانشهر نوشتند. این برنامه مربوط به چگونگی آلودگی هوا در کلانشهر‌ها بود که در تاریخ بی سابقه است. این طرح یک سیاهه را تعریف کرد، مثلا آلودگی هوا تهران در ماه‌های مختلف ناشی از چیست و آلاینده‌های مهم در هر فصل چیست. در تهران مشخص شد که در تابستان مشکل اوزون داریم، عمده موتور سیکلت‌ها و برخی موتور‌های قدیمی ماشین ها، زمانی که احتراق در سوختشان اتفاق می‌افتد، آلاینده‌های جدی ایجاد می‌کنند که وقتی در فضا پخش می‌شود یک گاز لایه پایین به نام اوزون تولید می‌کند که سرطان زاست و در ۱۱ صبح تا ۳ بعدازظهر اوج انتشار اوزون است. شما اوزون را نمی‌بینید بو هم ندارد، اما بسیار خطرناک است. راهکار آن نوسازی موتورسیکلت‌ها و ماشین‌های قدیمی است. بر اساس همین مطالعات نشان داده شد در زمستان و آنچه الان شاهد آن هستیم، یعنی زمانیکه توده پرفشار مستقر می‌شود و هوا گردش نداشته باشد. با این وجود مشکل تهران مضاعف می‌شود. نتیجتا اتفاقی که از آذر تا بهمن می‌افتد پدیده وارونگی هواست. مشکلی که ما در این فصل داریم ذرات کوچک در حد ۲.۵ میکرون است که از طریق کامیون‌های دیزلی داریم؛ سوخت در این دوره آلودگی جدی با وارونگی هوا ایجاد می‌کند و کامیون‌ها و اتوبوس‌ها سوخت گازوییلی منتشر می‌کنند که گوگرد بالا دارد. اگر بخواهید مشکل را در این سه ماه حل کنید باید در نوسازی اتوبوس کار کنید.
بیشتربخوانید: پاسکاری دو نهاد برای اجرای قانون هوای پاک
• برخی معتقدند که خودرو برقی ناجی وضعیت هواست؛ نظر شما چیست؟
من گا‌ها می‌شنوم که برخی دوستان می‌گویند خودرو برقی بیاید؛ وقتی مطالعات ما به پایان رسید برای وزارت کشور و برنامه بودجه و ۹ کلانشهر فرستادیم و در آذر ۱۴۰۰ جلسه‌ای با مخبر داشتیم که حدود ۲۵ مصوبه برای تقسیم وظایف داشتیم. در آن جلسه ریاست سابق برنامه بودجه شرکت نکرد و آقای مخبر گفتند جلسه را دومرتبه تکرار می‌کنیم، اما آن جلسه تکرار نشد. الان برنامه‌ای در دولت وجود دارد که برای این ۹ شهر چه اقداماتی باید صورت بگیرد. تمام فرآیند علمی، چکش کاری‌هایی که دستگاه‌های اجرایی باید داشته باشند صحت سنجی شده است. ما قانون و برنامه داریم، اما نه در بودجه‌های سالانه شهرداری و نه در بودجه‌های سالانه‌ای که سازمان برنامه بودجه مشخص می‌کند هیچ رد پایی از اجرا این برنامه در افق پنج ساله نمی‌بینید. نتیجتا اگر ما بر اساس همان مطالعه سیاهه پیش برویم ما تاکسی‌ها و اتوبوس‌ها را به برقی ببریم خوب است، اما پول داریم؟ خیر! آن چیزیکه به عنوان دوا و درمان شهر تهران مطرح می‌شود کارساز نیست و ربطی به صورت مسئله ندارد.
• گرد و غبار نیز در کنار گازوییل و مازوت به بحرانی کردن هوا دامن زده است؛ گرد وغبار تا چه حد در آلودگی هوا تاثیر دارد؟
ذرات ناشی از گرد و غبار در آلودگی مهم است، اما کسی توجه نکرد. امسال در تابستان تهران یک روز تعطیل شد. خسارت‌های گرد و غبار خیلی بدتر است. تالاب صالحیه که بین البرز و قزوین است خشک شده و حتما باید نیاز‌های زیست محیطی آن تامین شود. متاسفانه در احیا تالاب‌ها خیلی ضعیف هستیم. ما ۳ میلیون هکتار اراضی کانون گرد و غبار داریم که خطرات بهداشتی آن‌ها برای سلامت مردم دست کمی از گازوییل ندارد. مردمی که در شرق اصفهان و تهران و اهواز و ارومیه هستند دچار این مشکل هستند. در مطالعاتی که روی ۱۵ هزار نفر در شبستر انجام شد؛ مشکلات چشمی و فشار خون و سرطان زنگ خطری را به صدا در آورد.
• نکته آخر
اتفاقی که برای من خیلی جالب است، اینجاست که وقتی چند سال پیش این اتفاقات می‌افتاد صدا و سیما و رادیو خیلی حساس بودند، اما اصلا کسی دراین باره صحبت نمی‌کند و گویا آلودگی هوا هم تابع شرایط سیاسی کشور است. آلودگی هوا از زمان شاه تا کنون وجود داشته و بسیار خطرناک‌تر از آب آلوده است. شما نهایت یک لیتر آب آلوده مصرف می‌کنید و دفع می‌شود، اما آلودگی هوا در تنفس شماست و مرتبا نفس می‌کشید که بسیار خطرناک است.