رویداد۲۴ لیلا فرهادی: سیاست خارجی یک اصل مشترک در تمام دنیا دارد و آن اصل «عدم دوستی یا دشمنی دائمی است». در عرصه روابط بین‌الملل که منطبق بر واقع‌گرایی است، تنها هنجاری که بین همه کشور‌ها به رسمیت شناخته می‌شود، اصل خودیاری است. تمامی دولت‌ها مناسباتشان را در جهان بر اساس این دو اصل تنظیم می‌کنند. به طور طبیعی انتظار می‌رود جمهوری اسلامی هم همین رویکرد را در پیش بگیرد، اما مشکل از جایی شروع می‌شود که ایران برای خود دشمن دائمی دارد و در انتخاب دوستانش هم گزینه‌های پرشماری ندارد؛ بنابراین شهروند ایرانی به طور منطقی انتظار دارد این دوستان انگشت‌شمار، قسم خورده باشند، در حالی که این انتظار غلطی است. بیانیه مشترک روسیه و کشورهای عربی یک بار دیگر غلط بودن این انتظار را به همه یادآوری کرده است.
ششمین نشست مجمع همکاری کشورهای عربی و روسیه روز ۲۹ آذر ماه برگزار شد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به همراه وزیران خارجه چند کشور عربی در این نشست حضور داشتند و در بیانیه پایانی نشست در بندی به جزایر سه‌گانه ایرانی اشاره کرده و از راه‌حل و ابتکارات صلح‌آمیز با هدف حل مناقشه میان ایران و امارات از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین‌المللی دادگستری، بر اساس قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل حمایت کردند.
مساله مالکیت جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک یکی از مناقشات بین ایران و امارات متحده عربی است. ایران مالکیت خود بر جزایر سه‌گانه را یک واقعیت ثابت می‌داند و درباره این مسئله مایل به مذاکره با امارات نیست و به دیوان بین المللی دادگستری اجازه نمی‌دهد در این مورد تصمیم بگیرد. اما این باور از سوی امارات متحده عربی غیر قابل قبول است.
این ادعا از اویل قرن ۲۰ مطرح بوده و همچنان محل دعواست اما ایران این دعوا را برای طرح در مجامع بین‌المللی به رسمیت نمی‌شناسد. با این حال اشاره به موضع امارات و تایید آن، بخش جدایی‌ناپذیر تمامی بیانیه‌های شورای همکاری کشورهای عربی، شورای همکاری کشورهای خلیج فارس، اتحادیه عرب و حتی برخی بیانیه‌های دوجانبه امارات متحده عربی حداقل در دو دهه اخیر است.
از سال ۲۰۰۵ شورای همکاری خلیج فارس شروطی برای گسترش روابط کشورهای عضو این شورا با ایران گذاشت که یکی از آنها «پایان اشغالگری ایران بر جزایر سه گانه» بود. این ادعا به شکلی رقیق‌تر در سال‌های آتی بار‌ها در بیانیه‌های کشورهای عربی تکرار شده به جای شکل دستوری «پایان اشغالگری ایران»، به تلاشی برای حل مساله از راه‌های حقوقی و بین‌المللی بین دو کشور تبدیل شده و هر کشوری که این بیانیه‌ها امضا کند، به نوعی بر این موضع عربی صحه گذاشته است. در تمام این سال‌ها هیچ کشوری (اعم از دوست یا دشمن ایران) نبوده که از امضای بیانیه‌های نشست‌های عربی به بهانه این بند خاص، امتناع کند و این شامل دو کشور دوست روسیه و چین هم شده است.
امضای روسیه پای بیانیه مجمع همکاری کشورهای عربی با واکنش تند دولت و جریان‌های نزدیک به دولت و حاکمیت روبرو شده است. حسین شریعتمداری مدیرمسئول روزنامه کیهان در سرمقاله‌ای اقدام روسیه را «نفاق و دورویی در سیاست خارجی» و «خیانت» روسیه خوانده و نوشته روسیه باید پاسخ بدهد چرا و با چه انگیزه‌ای بیانیه مجمع را امضا کرده است؟ و خطاب به وزیر خارجه روسیه نوشته «آقای لاوروف خطای شما بوی خیانت می‌دهد!»
وزارت خارجه روز جمعه خبر داد که حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در تماس با سرگئی لاوروف همتای روس خود گفته «جمهوری اسلامی ایران هر ادعایی از سوی هر طرفی در خصوص جزایر سه‌گانه را کاملا مردود می‌داند» و اضافه کرده «تهران در موضوع احترام به تمامیت ارضی و مباحث حاکمیتی ایران با هیچ طرفی تعارف ندارد.»
محسن رضایی دبیر شورای عالی هماهنگی سران قوا روز جمعه در پیامی توییتری اقدام روسیه را «مداخلات غیردوستانه» در رابطه با تمامیت ارضی ایران خواند که «نباید تکرار شود» رضایی یک قدم فراتر رفت و جزایر سه‌گانه را با «شبه جزیره کریمه» مقایسه کرد و گفت این دو یکی نیستند. اشاره محسن رضایی به اشغال منطقه کریمه اوکراین توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ است. لازم به ذکر است که جمهوری اسلامی ایران هرگز به طور رسمی الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه و جدا شدن لوهانسک و دونتسک از اوکراین را به رسمیت نشناخته است.
علی اکبر ولایتی مشاور امور بین‌الملل رهبر جمهوری اسلامی روز پنج‌شنبه، ۳۰ آذر، بعضی مواضع وزارت خارجه روسیه در این زمینه را «باعث تأسف» و لطمه به «اعتبار» مسکو خواند. ولایتی هشدار داد که «کشورهای درگیر در منازعات سیاسی، دقت بیشتری در موضع‌گیری‌های خود نسبت به جمهوری اسلامی ایران داشته باشند.»
به نظر می‌رسد منظور ولایتی از «منازعات سیاسی»، درگیری روسیه در اوکراین و جبهه‌گیری غرب در مقابل روسیه به واسطه این حمله باشد. ایران در جریان حمله روسیه به اوکراین حمایت قابل توجهی از روسیه کرده و هرچند به طور رسمی الحاق دو منطقه لوهانسک و دونتسک به روسیه که سراغاز درگیری روسیه با اوکراین بوده را نپذیرفته اما با ارسال پهپاد به روسیه، عملا به یکی از اعضای بلوک روسیه در جنگ با اوکراین تبدیل شده است؛ تصمیمی که تبعات سختی برای ایران داشته از جمله توقف مذاکرات هسته‌ای با غرب.
مطالبی برای مطالعه بیشتر در همین زمینه
واقعیت در مورد حاکمیت و مالکیت جزایر سه گانه چیست؟
جدایی بحرین از ایران چگونه اتفاق افتاد؟
تاریخ رابطه ایران و عربستان از قاجار تا جمهوری اسلامی
روزنامه «جمهوری اسلامی» در گزارشی به اقدام مشابه چین اشاره کرد و نوشت «روسیه و چین تنها به فکر منافع خود هستند.» این رسانه در گزارشی با عنوان «خیانت مسکو فقط دو هفته بعد از آن‌که پوتین دست رئیس‌جمهور ایران را در کرملین فشرد، تأمل‌برانگیز است»، نوشت: «مسکو علی‌رغم ژست‌های ساختگی دوستانه، جایگاهی برای ایران در معادلات سیاسی بین‌المللی قائل نیست.»
سایت خبری تابناک اقدام روسیه را «زیاده‌خواهی عربی، وقاحت روسی و انفعال ایرانی» و خبرگزاری فارس نزدیک به نهاد‌های نظامی دلیل این موضع‌گیری روسیه را «خیال آسوده مسکو از روابط با تهران» خوانده است.
واکنش‌ها در بین جریان حاکم ایران به حدی شدید بود که معاون وزیر امور خارجه روسیه را به پاسخگویی واداشت. سفارت ایران در مسکو به نشست بین باگدانف و جلالی سفیر ایران در روسیه اشاره کرد و نوشت «باگدانف در این نشست گفته احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی ایران و از اصول بنیادین در سیاست خارجی روسیه است.»
سگئی لاوورف وزیر خارجه روسیه هم در تماس تلفنی به امیرعبداللهیان گفته «در مذاکرات تنظیم بیانیه با اعراب، احترام به تمامیت ارضی ایران را مورد توجه قرار دادیم و در سیاست رسمی ما هیچ‌گاه تردید نکنید.»
این نخستین بار نیست که روسیه موضع این چنینی گرفته است. روسیه در تیرماه سال جاری در ششمین نشست وزیران خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در بیانیه مشترکی تأکید کرد: «وزیران بر حمایت خود از همه تلاش‌های صلح‌آمیز از جمله ابتکار امارات متحده عربی و تلاش‌هایش برای دستیابی به راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای موضوع جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکره دوجانبه تأکید کردند.»
در واکنش به این موضع‌گیری، تهران سفیر روسیه را احضار و «مراتب اعتراض» خود را به او ابلاغ کرد. اما ظاهرا اعتراض‌های ایران به جایی نرسیده یا گوش شنوایی در مسکو ندارد. همه اینها در حالی است که تنها دو هفته از سفر ابراهیم رئیسی به مسکو برای دیدار با پوتین می‌گذرد. سفری که به ظاهر برای رئیس جمهور روسیه غیرمنتظره بود، اما از نظر دولت رئیسی، به دعوت پوتین انجام شده بود.
شواهد حاکی از وجود یک سوءتفاهم عمیق در روابط دو کشور است. واکنش رسانه‌های دولتی و حاکمیتی به همراهی مسکو با کشورهای عربی در ادعا بر سر جزایر سه‌گانه نشان می‌دهد جریان حاکم در کشور دائما در رابطه با دوستان اندکش دچار خطای محاسباتی می‌شود. این خطای محاسباتی تنها در کلام نیست. ایران در شرایط انزوای غربی، به سمت دو محور شرقی چین و روسیه سوق پیدا کرده و همه تخم مرغ‌های خود را در سبد این دو کشور قرار داده است.
مفاد قراداد‌های استراتژیک ۲۰ و ۲۵ ساله ایران با روسیه و چین هرگز منتشر نشده اما به طور جسته و گریخته امتیازات کثیری که ایران طی این قراداد‌ها به این دو کشور داده، رسانه‌ای شده است. مجلس شورای اسلامی به تازگی لایحه موافقتنامه همکاری در حوزه امنیت اطلاعات بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه را به تصویب رسانده بدون اینکه هیچ توضیحی درباره نحوه و عمق این همکاری‌ها بدهد.
روسها نه در تیر ماه و نه این بار صراحتا حق حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه را به رسمیت نشناخته‌اند و اعتراض ایران به این موضع‌گیری روسیه تنها در حد یک بیانیه رسانه‌ای در شدیدترین حالت، احضار محترمانه سفیر مسکو در تهران به وزارت خارجه باقی مانده است.
به نظر می‌رسد مادامی که در یک مجمع بین‌المللی این موضع محافظه‌کارانه خود را جار نزنند، از نظر جمهوری اسلامی ایران مشکلی وجود ندارد. اعتراض نهاد‌های حاکمیتی و رسانه‌های متبوع آنها به روسیه، بیان علنی این موضع است بنابراین این اعتراض جنبه مصرف داخلی داشته و هیچ ارتباطی به سیاست خارجی نظام ندارد. اما چرا مسکو این کار را با جمهوری اسلامی میکند؟
نشریه شورای آتلانتیک تیرماه یادداشتی نوشت و در آن به این سوال پاسخ داد. به گزارش این رسانه، یک احتمال این است که روسیه، که تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد، امیدوار است صادرات و سرمایه‌گذاری‌های خود را با امارات و سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس افزایش دهد. امتیازی که ایران به دلیل مشکلات اقتصادی‌اش تحت تحریم‌های غرب نمی‌تواند به روسیه ارائه دهد.
تجارت روسیه و امارات متحده عربی در سال ۲۰۲۲ با ۶۸ درصد افزایش به ۹ میلیارد دلار رسید که بخش عمده آن صادرات روسیه به امارات (۸.۵ میلیارد دلار) بود. یک احتمال دیگر از دید شورای آتلانتیک این بوده که شاید روسیه خیالش از بابت ایران راحت است در حالی که امارات و سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس این توان را دارند که هم با غرب هم روسیه همکاری کنند، روسیه لازم نیست نگران چشم‌انداز همکاری ایران و غرب باشد. این وضعیت به روسیه اجازه می‌دهد تا ترجیحات ایران را نادیده بگیرد.
در مقابل، امارات متحده عربی و سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نظیر بحرین، کویت، عمان، عربستان سعودی و قطر بسیار خوشحال می‌شوند که مسکو از موضع آنها در مورد نیاز به حل و فصل موضوع جزایر مورد مناقشه حمایت کند.
آنها از این اقدام مسکو برای مقاومت در برابر درخواست‌های آمریکا از کشورهای عربی خلیج فارس برای فاصله گرفتن از روسیه و همراهی با غرب در اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه مسکو استفاده کنند. در واقع کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می‌توانند استدلال کنند که حمایت روسیه از موضع آنها در مورد حل و فصل اختلافات جزایر، دلیل همکاری آنها با روسیه است.
با این حال نباید در اهمیت بیانیه مشترک روسیه و شورای همکاری خلیج فارس و اشاره به لزوم حل و فصل مناقشه ایران و امارات در دادگاه‌های بین‌المللی اغراق کرد. مسکو و تهران هر دو می‌دانند که ایران قرار نیست وارد مذاکره با امارات بر سر حاکمیت بر جزایر سه‌گانه شود، چه برسد به اینکه به دیوان بین‌المللی دادگستری اجازه دهد تا در مورد اختلاف آنها داوری کند.
بیانیه مشترک روسیه و شورای همکاری خلیج فارس هیچ تغییری در این واقعیت ایجاد نمیکند که ایران همچنان کنترل این جزایر سه‌گانه را در دست دارد و احتمالا در دست خواهد داشت اما کشور‌ها با همین مهره‌ها در عرصه سیاست خارجی بازی می‌کنند و امتیازاتی به نفع شهروندانشان می‌گیرند. موهبتی که جمهوری اسلامی با ایجاد وضعیت «دوست دائمی و دشمن دائمی» از خود و شهروندانش سلب کرده است.