رویداد۲۴ مریم آیتی: «به هر پهلو خدا می‌گه، بهار نو مبارک» تاجیکستانی‌ها با این بیت شعر به استقبال نوروز می‌روند. خیدیرایام، عید بزرگ، عید سرسال، عید سال نو اسامی جشن نوروز در تاجیکستان است. جشن نوروز برای مردم تاجیکستان، جشنی ملی و دیرینه است. تاجیک‌ها از نوروز به مثابه رمز دوستی و زنده شدن کل موجودات یاد می‌کنند. مراسم نوروز در تاجیکستان با شکوه و آداب خاصی برگزار می‌شود.
رسوم و سنن مشترک در جای جای زندگی مردم تاجیک وجود دارد. آداب و سنن نیاکان از جمله جشن‌های مهرگان و نوروز مورد توجه مردم این جمهوری است و آحاد مردم آن را در ابعاد گسترده‌ای گرامی می‌دارند. پس از استقلال نیز از طرف دولت این اعیاد، تعطیل رسمی اعلام شده است.
شاید بتوان از مراسم نوروز در تاجیکستان به مثابه یکی از رنگارنگ‌ترین نوروز‌های منطقه نام برد. نوروز در زمان شوروی سابق، گاه ممنوع، گاه بی‌اهمیت و گاه بی‌اهمیت و بی‌رنگ جلوه داده شده بود، اما ریشه‌های عمیق این سنت بین مردم تاجیکستان باعث نگهداری آن در همه دوران شوروی و پس از آن شد.
حدود سال ۱۹۲۷ در دوره شوروی جشن نوروز در شهر «خجند» از لحاظ اولویت، نخستین عید اعلام شد. اما این مساله با انتقاد بعضی روحانیون و رهبران کمونیست این ناحیه مواجه شد. به همین دلیل تا دهه ۱۹۷۰ مردم از ترس اینکه مبادا آنان را ضد دین و ملحد بخوانند، به طور خصوصی و شخصی در خانه‌ها و روستا‌های خود این عید را جشن می‌گرفتند. سرانجام نوروز که در زمان شوروی، روزی معمولی محسوب می‌شد، پس از فروپاشی به روز تعطیل تبدیل و پس از استقلال تاجیکستان در سال۱۹۹۱ ازطرف دولت تاجیکستان به عنوان جشن ملی پذیرفته شد.
در تاجیکستان آغاز نوروز ۲۱ مارچ است. ممکن است که ۱ فروردین و یا ۲۰ اسفند باشد. به هر حال نوروز تاجیکستانی‌ها براساس تقویم میلادی ۲۱ مارچ است. این یکی از تفاوت‌های نوروز ما و آن‌هاست.
ساعت تحویل سال در تاجیکستان اهمیت ندارد
تاجیکستانی‌ها منتظر ساعت تحویل نمی‌مانند؛ برعکس ما ایرانی‌ها که روز اول بهارمان را با ساعت خاصی شروع می‌کنیم و منتظریم که توپ سال تحویل را بشنویم آن‌ها به محض اینکه وارد روز ۲۱ مارچ می‌شوند جشن سال نو را شروع می‌کنند، درست مثل مسیحی‌های سراسر جهان.
در آستانه عید نوروز؛ شهر دوشنبه و به خصوص بدخشان تاجیکستان حال و هوای خاصی دارند. خانه تکانی، جنب و جوش مردم تاجیک برای آذین بندی خیابان‌ها و منازل برای استقبال از بهار و برپایی جشن نوروز، شنیدنی و دیدنی است.
در این راستا روز نوروز معمولاً امام علی رحمان، رییس‌جمهور در یک اجتماع بزرگ سخنرانی می‌کند و مراسمی متشکل از بخش‌های مختلف رقص و تئاتر مقابل او اجرا می‌شود.
در بدخشان مدیحه سرائی در وصف پیامبر و امامان معصوم انجام می‌دهند. در مقابل در شب نوروز در مزار بزرگواران که در بدخشان تاجیکستان آستان گویند، آتش روشن می‌کنند و مردم به زیارت مزار‌ها می‌روند و سنگ آتش را سه بار می‌بوسند و به دیده‌ها می‌مالند. این آیین می‌تواند بازماندۀ رسم زرتشتی فروردینگان باشد که اکنون هم در میان زرتشتیان معمول است.
ساکنان شهر دوشنبه و حومه آن با رفتن به بوستان‌ها و مراکز تفریحی که آن را «گشت عیدانه» می‌نامند، آغاز عید نوروز در این کشور را جشن می‌گیرند. جشن نوروز در تاجیکستان پنج روز ادامه دارد و تمام اداره‌ها و دستگاه‌های دولتی در طول این ایام تعطیل خواهد بود. این در حالی است که در برخی از مناطق شمال افغانستان حدود ۴۰ روز نوروز را جشن می‌گیرند.
مردم تاجیکستان با حضور در پارک‌ها و اماکن عمومی و تفریحی شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان نخستین روز بهار را جشن می‌گیرند. این مراسم که به گلگشت نوروزی معروف است در همه شهر‌ها و روستا‌های تاجیکستان برگزار می‌شود.
عرضه سفره‌های هفت سین و لباس‌های رنگارنگ محلی در قالب نمایشگاه‌های خیابانی، پخت غذا‌های ملی، جنگ کبک‌ها و مسابقات کشتی گیری از مراسم‌هایی است که در جریان برگزاری مراسم گلگشت نوروزی اجرا می‌شود و اماکن عمومی این کشور در این هفته آکنده از عطر خوراکی‌های محلی و رنگ‌های شاد است. تاجیک‌ها در اولین روز بهار، با ماکت با شکوه تخت جمشید جشن‌ها و فستیوال نوروزی را آغاز می‌کنند.
جشن‌های نوروزی درتاجیکستان با این رسم که جشن‌های مفصل معمولاً باید در تفرجگاه‌های خارج شهر برگزار شوند، تاجیک‌ها به «گلگشت نوروزی» می‌روند، همانند؛ شهر دوشنبه، «شهرک وحدت» با داشتن پارکی بزرگ و در خجند «کالخوز اربابی» با باغ‌های وسیع اطرافش، میزبانان مراسم گلگشت نوروزی می‌شوند و با چای کبود و نان رایگان از مهمانان و فقیرتر‌ها پذیرایی می‌کنند و اگر «آش پلو»ی رایگان هم باشد نور علی نور است.
آش پلو را با نخود، برنج، و پی گوسفند و آب زیاد می‌پزند. بندبازی، کشتی محلی و خروس جنگی -در مناطق روستایی جنوب- از دیگر مراسم در این روز‌ها به شمار می‌رود.
اولین روز سال نو در تاجیکستان صبح زود با صدا‌های کرنی، سرنا و فلوت آغاز می‌شود که مردم را به تجلیل از این جشن فرا می‌خواند. در وسط میدانی که مراسم تجلیل از نوروز در آن برگزار می‌شود، آتشی را روشن می‌کنند. به خاطر امید به زندگی خوب‌تر و دوری از بدی‌ها همه شرکت کنندگان در مراسم گرد آن می‌چرخند و در گوشه دیگر میدان آوازخوان‌ها اشعار نوروزی را می‌خوانند.
تاجیک‌ها هم تقریبا همچون ایرانی‌ها سفره هفت سین می‌چینند که به آن سفره «دسترخان» می‌گویند. ما ایرانی‌ها نوروزمان فقط با سفره‌ی هفت‌سین معنا دارد، اما در تاجیکستان سفره‌ی هفت‌سین، هفت‌شین و هفت‌میم هم در خانه‌ها انداخته می‌شود.
شهد، شیر، شیرینی و شکر ناب، شمع، شمشاد و شایه اندر خوان، هفت‌شین تاجیکی‌هاست. هفت سینشان هم متفاوت با هفت‌سین ماست. به جای سماق سمبوسه می‌گذارند. سپند (اسپند)، سبزی (هویج)، سمنک (سمنو)، سیب، سبزه (پیازچه)، سنجد و سمبوسه اجزای دیگر این سفره هفت‌سین هستند.
تخم‌مرغ رنگی، آینه و ماهی‌قرمزی که در سفره‌ی هفت‌سین ما ایرانی‌هاست در سفره‌های نوروزی تاجیکی جایی ندارد. هفت میم هم شامل ماهی سرخ، میگو، مشک، می (یک نوع نوشیدنی محلی)، میسه (نوعی گیاه کوهی بهاری)، موز و میوه است.
تاجیک‌ها در نخستین روز نوروز، صبحانه را با انواع غذا‌های شیرین صرف می‌کنند که عبارت است از: حلوا، شیر برنج و غوز حماچ؛ به این امید که تا پایان سال زندگی‌شان شیرین باشد.
برابر رسم دیرینه نوروز قبل از شروع عید نوروز، بانوی خانه وقتی خورشید طلوع کرد، دو جارو را که سرخ رنگ است و در فصل پاییز از کوه جمع آوری کرده و تا جشن نوروز نگه داشته، جلوی خانه راست می‌گذارد. زیرا رنگ قرمز برای این مردم رمز نیکی، پیروزی و برکت است.
پس از طلوع کامل خورشید هر خانواده می‌کوشد هر چه زودتر وسایل خانه را بیرون آورد و پارچه قرمزی را بالای سر در ورودی خانه بیاویزد که این معنی همان رمز نیکی و خوشی ایام سال است. سپس در‌ها و پنجره‌ها باز می‌شود تا هوای نوروزی و بهاری که حامل برکت و شادی است، وارد خانه شود.
در روز‌های عید مردم تاجیک همه لباس نو می‌پوشند، به ویژه کودکان، زنان و دختران با پوشیدن لباس‌های رنگارنگ که نقشی از گل‌های بهاری دارند به شکوه این جشن می‌افزایند. نوروز را هر اداره، کارخانه و نهاد‌های دولتی و غیردولتی به طور دسته جمعی جشن می‌گیرند و مردم روستا‌ها و قصبه‌ها نیز مراسم جشن نوروز را برگزار می‌کنند.
دیگ‌هایی را که سیاه شده اند را با خاک مخصوص به رنگ سفید در می‌آورند که به معنی نو شدن است. کودکان با گچ سفید روی دیوار نقش گل و بلبل و آهو و بز کوهی می‌کشند. رنگ سفید در روز‌های نوروز نقش نمادین دارد و همه جا به چشم می‌خورد.
مردان خانواده شاخه‌های بلند درختان را می‌برند و با کارد روی آن‌ها گل می‌تراشند. سپس شاخه‌های آراسته را با ندای شاگون بهار مبارک! وارد خانه می‌کنند و در سوراخ‌های پنج ستون خانه استوار می‌کنند.
مردم به‌ویژه کشاورزان از گذشته مراسم خاصی پیش از نوروز داشتند. یکی از این مراسم، مراسم حوت نام دارد. حوت از نظر کشاورزان آخرین ماه سال بود و به همین دلیل به عنوان زمانی مناسب برای کشت و کار بهاری انتخاب می‌شده است.
در این مراسم مردم با فراهم کردن ملزومات جشن، سه شب اول ماه حوت را در مهمانی‌ها گرد هم می‌آمدند و در اطراف آتش به شنیدن موسیقی، رقصیدن یا بازی می‌پرداختند.
یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کار‌های دهقانی «گل‌گردانی» نام دارد. معمولا بهار تاجیکستان زودتر از ایران آغاز می‌شود. پایان زمستان آن کشور، گرم‌تر از زمستان عادی است؛ از این‌رو، گل و سبزه فراوان می‌شود. مردم تاجیکستان از زمان‌های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه‌دهی گل‌ها و درختان به گل گردانی می‌پرداختند.
آیین گل‌گردانی چنین انجام می‌شود که نزدیک نوروز، گروه‌هایی از مردم، مخصوصا کودکان، به کوه و صحرا رهسپار می‌شوند و دسته‌های گل و سبزه فراهم و با خود به شهر می‌آورند. با آن دسته گل‌ها به میان مردم می‌روند. بدین ترتیب، آمدن نوروز و پایان زمستان را به مردم مژده می‌دهند و آنان را به جشن و شادمانی فرا می‌خوانند.
صاحبان خانه به گل گردان‌ها که از ۵ تا ۱۰ نفر هستند، انعام می‌دهند. گل‌ها را به چشم و ابروان خود مالیده و از صحت و سلامت و به بهار نو رسیدن خود اظهار شادی می‌کنند. پس از بوییدن و بوسیدن گل‌ها، این جمله را به زبان می‌رانند: «سبکی تو از من، سنگینی من از تو» دسته گل‌گردان‌ها با پول به دست آورده خود چهارپایی می‌خریدند و خوراکی پخته و ریش سفیدان ده خود را دعوت کرده و به آنان غذا می‌دادند.
یکی دیگر از مراسمی که در گذشته پیش از کاشت و کار کشاورزان و چند روز قبل از نوروز با آرزوی پر برکت شدن محصولات برگزار می‌شود، مراسم «جفت براران» است. جفت براران در اکثر محل‌ها در اواخر ماه حوت تشکیل می‌شود.
در این آیین، کشاورزان هر مرحله یا خانواده، یک جفت گاو کشاورزی یا «ورزاو» را به خیش می‌بندند و با شادی و هلهله، شخم‌زنی نمایشی انجام می‌دهند. بدین ترتیب، فصل کشت بهاره را آغاز می‌کنند.
در این مراسم همه اهل خانواده شرکت می‌کنند. کشاورزان نیز پلو، نان فطیر و یا غذای مربوط به مراسم را تهیه کرده و ۱۵ تا ۲۰ نفر از کهنسالان را دعوت می‌کردند و بعد از غذا نیز این عبارات را می‌گفتند: «مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان»
بنا به عقاید رایج میان مردم، سمنک علاوه بر خوراک پرمنفعت و سالم، رمز برکت، فیض و رونق خاندان و امور کشت و زراعت است. شرکت مردان هنگام پخت سمنک جایز دانسته نمی‌شود و حتی ممنوع است. با اعتقاد زنان، چون سمنک خوراک مقدس است، حضور مرد را تحمل ندارد و سمنک خراب می‌شود. در شب تهیه سمنک، زنان برای خود تفریحاتی دارند.
یکی افسانه می‌گوید، دایره می‌زنند و می‌رقصند، سرود می‌خوانند. پیرزنان رساله سمنک می‌خوانند و از سمنک تعریف می‌کنند تا مبادا خواب به چشم زنان بیاید.
حاجتمندان می‌توانند حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو به معنی استقبال از بهار و در بین تاجیک‌ها شفابخش است. در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه، زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) می‌اندازند. گفته می‌شود هنگام توزیع سمنو این سنگ‌ها و گردو‌ها به کاسه هر کسی افتاد، وی به آرزویش خواهد رسید. صبح زود، زنان مراسمِ سمنک پزی جمع می‌شوند و بزرگ زنان آنان سرپوش دیگ را بر می‌دارد و طبیعی است، طَبَق نخست را به مسجد می‌فرستند و بقیه را بین خود تقسیم می‌کنند.
مردم تاجیکستان جنوبی و مرکزی هفته آخر اسفندماه نیز مراسمی دارند که آن را «چهارشنبه آخران» یا «چهارشنبه آخرون» و «شب سوری» می‌نامند. درباره ماه اسفند نیز چنین عقیده دارند که خداوند همه سال به بنده‌های گنهکارش ۱۲ هزار آفت و بلا می‌فرستد که ۹ هزارتای آن به ماه اسفند تعلق دارد. بنابراین، مردم برای خلاص از گناه‌ها در هفته آخر اسفند، هنگام عصر تا غروب آفتاب آتش افروخته، خُرد و کلان به نوبت از بالای آن می‌پرند. هنگام پریدن از روی آتش آرزو می‌کنند که همیشه مثل این آتش، سرخ یعنی با صحت و سلامت باشند و غم و اندوه و مشقت از آن‌ها دور باشد و کشت‌وکار دهقانان پرمحصول باشد.
در شب سوری، دختران دَم بخت برای گشایش زندگی و به خانه بخت رفتن، چند بار از زیر مجسمه‌های شیر رد می‌شوند. در این شب دختران و زنان به فال گوش می‌ایستند. دختران دم بخت بر سر چهار راه‌ها ایستاده، کلیدی زیر پا می‌گذارند و به سخن رهگذران گوش می‌دهند. از سخن آن‌ها، نیت خود را تغییر می‌کنند و معمولا امیدوار و شاد به خانه بر می‌گردند.
مردم در روز‌های پایانی سال سری به گورستان‌ها می‌زنند تا یادی از مردگانشان کنند. گویا این رسم، یادگار سنت‌های باستانی ایرانیان است که معتقد بودند در هفته پایانی سال، روح در گذشتگان به زمین و میان بازماندگان برمی‌گردد تا از حال آنان آگاه شود. رفتن مردم به سر گور مردگان، این دیدار ارواح را با بازماندگان آن‌ها آسان‌تر می‌کند.
رسم‌ها و بازی‌های نوروزی گوناگون است و تجلیل نوروز را نمی‌توان بدون برگزاری بازی‌ها و مسابقه‌های کشتی، اسب‌سواری، تیراندازی با کمان، خروس جنگی و رها‌کردن کبوتران تصور کرد.
در ایام این جشن فرهیخته، اسب‌سواران از همه نقاط تاجیکستان در یکی از مناطق تعیین شده جمع می‌شوند و مراسم بزکشی را برگزار می‌کنند. همچنین، بهترین کشتی‌گیران از همه نقاط تاجیکستان وکشور‌های همسایه به این منطقه سفر می‌کنند تا مراسم کشتی را باشکوه برگزار کنند.
دختران در باغ گرد آمده، ارغنچک (تاب بازی) می‌کنند. جوانان در میدانی مشغول تخم جنگ (تخم مرغ بازی)، کبک جنگ، خروس جنگ و کشتی می‌شوند. همه این بازی‌ها تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. روز دوم هم از صبح زود شادی سرور در گذرگاه ده و کوچه‌ها آغاز شده و تا آخر روز دوام دارد.
مسابقه‌ی بزکشی یکی دیگر از برنامه‌های جدایی‌ناپذیر جشن نوروز در تاجیکستان است. لاشه بز را میان میدان می‌گذارند. از بلندگویی که آن‌سوی میدان نصب شده، هر دور مقدار جایزه و نام کسبه‌ای را اعلام می‌کنند که هزینه جایزه این دور را متقبل شده است. مسابقه تا جایی ادامه می‌یابد که جایزه دهنده‌ای باشد.
در زمین باز میدان بزکشی دو تکه پارچه قرمز بیش از هرچیز جلب توجه می‌کند. یکی پرچم جایی که مقصد نهایی لاشه بز است و دیگری دستار داور مسابقه که با ریش سفید و بلندش در تضاد کامل قرار دارد او را وسط میدان نمایان می‌کند.
پختن غذا‌های نوروزی به دست زنان از مهم‌ترین عناصر جشن نوروز در تاجیکستان است. در روز‌های عید نوروز تهیه انواع غذا از قبیل نان‌های مخصوص تنوری، نان راچله، کمانچه، نان سمرقندی و انواع سمبوسه و شیرینی، حلوا‌های کاردچ، حلوای کنجدی و… بر عهده زنان تاجیک است.
آتش پریده (آش رشته) نیز که با سبزیجات تازه آماده می‌شود، از دیگر مراسم نوروزی تاجیک هاست. زنان با آرد، حبوبات و مواد خوراکی دیگر، آتش بریده می‌پزند. این مراسم شباهت زیادی به مراسم «قاشق زنی» در ایران دارد.
در تاجیکستان در شب دوم سال نو از کله و پاچه گوسفند و گندم غذای مخصوصی تهیه می‌کنند که به آن «باج» می‌گویند. وقت شام بچه‌ها بام به بام گشته از روزنه درون خانه، رومالی (روسری) را برای دریافت تحفه نوروزی دراز می‌کنند و آمدن نوروز را با سرودخوانی جشن می‌گیرند. تاجیک‌ها این سنت را «کلا غوز غوز» می‌نامند. صاحب‌خانه حتما باید آن را اجرا کند.
در این روز رد کردن خواستگاری دوشیزگان ممنوع است و صاحب‌خانه مجبور است برخلاف میل خود برای ازدواج دخترش راضی شود. صبح روز سوم نوروز، سلام نوروزی یا «ایام سلام» شروع می‌شود. اگر طی سال گذشته به این خانه عروس آورده باشند، او در این روز به دیدار والدین خود می‌رود.
مردم تاجیکستان نیز سیزدهمین روز از نوروز را به نام سیزده‌به‌در می‌شناسند و آن را گرامی می‌دارند. آنان در این روز به طبیعت می‌روند و با خواندن سرود‌های محلی به رقص و پایکوبی می‌پردازند.
سیزده‌به‌در برای آنان به نوعی هجرت و گریختن از خویشتن است و معتقدند همان‌گونه که زمین و زمان تازه می‌شود آنان باید روح خویش را با پاک کردن از آلودگی‌ها تازه کنند.
در این روز تاجیکی‌ها نزد پیرمردی که عمری طولانی دارد می‌روند و از او دعا می‌گیرند. او برای آن‌ها دعا می‌کند تا عمرشان طولانی شود و سال جدید برایشان اتفاق‌های خوبی به همراه داشته باشد.
در این روز سبزه‌هایی را که برای سفره هفت‌سین یا هفت‌شین خود سبز کرده‌اند به آبی روان می‌سپارند تا آرزوهایشان برای سال جدید برآورده شود. دیگر رسم روز سیزده‌به‌در در میان مردم تاجیکستان پختن شیرینی است. زنان لباس‌های محلی به تن می‌کنند و در دیگ‌هایی که همراه با خود به طبیعت برده‌اند شیرینی‌های سنتی می‌پزند. بر این باورند که هرکس از آن بخورد سالی شیرین در پیش رو خواهد داشت.