رویداد۲۴: علیرضا نجفی: کشف واکسن تاثیر بسیار عظیمی بر زندگی و حتی مرگ انسان‌ها داشته است. واکسیناسیون سیستم ایمنی بدن ما را در برابر عوامل بیماری‌زا، یعنی ویروس‌ها و باکتری‌ها، مقاوم می‌کند. در علم پزشکی به این عوامل بیماری‌زا «پاتوژن» می‌گویند. در واقع محتوای واکسن‌ها نیز عبارت است از پاتوژن‌های ضعیف شده، یا ماده‌ای مشابه با ساختار مولکولی آن، که از طریق تزریق وارد بدن می‌شوند و سیستم ایمنی در واکنش به ورود آن شروع به تولید پادتن می‌کند. پادتن، یا آنتی‌بادی، همان ماده‌ای است که عوامل‌بیماری‌زا را خنثی و بی‌خطر می‌سازد.
دانشنامه بریتانیکا نحوه کار واکسن را چنین شرح می‌دهد: «اگرچه ممکن است فرایند تاثیر واکسن توسط فرد واکسینه شده حس نشود، اما واکسیناسیون با وارد کردن عواملی به بدن ما، سیستم ایمنی بدن‌مان را تحریک می‌کند باعث می‌شود سلول‌های بدن آنتی بادی تولید کنند. آنتی بادی‌ها از جنس لنفوسیت‌های ب هستند و بدن ما پس از تولید آن، در برابر عوامل بیماری‌زا حساس و آماده پاسخ باقی می‌ماند.»
اولین واکسن جهان توسط جراح بریتانیایی، ادوارد جنر، در سال ۱۷۹۶ برای مصون ساختن انسان در برابر بیماری آبله ساخته شد. آبله یکی از علل اصلی مرگ و میر در قرن هجدهم میلادی بود و حتی برای افرادی که پس از ابتلای به آن بهبود می‌یافت نیز عوارض وحشتناکی داشت و باعث زشت شدن چهره آن‌ها می‌شد.
پیش از دستاورد دکتر جنر، برخی از پزشکان تلاش می‌کردند با قرار دادن عمدی بیماران خود در معرض زخم‌های آبله، از آن‌ها محافظت کنند. این فرایند را که از طب چینی می‌آمد و آبله‌کوبی (variolation) نام داشت، می‌توان شکل ابتدایی واکسینه کردن دانست. اما عمل آبله‌کوبی کارایی لازم را نداشت و بدن افرادی که آن را دریافت می‌کردند برای مدت‌ها ناقل ویروس آبله بود.
دکتر جنر متوجه شد آن دسته از افرادی که در معرض ویروس آبله‌گاوی بوده اند_ ویروس نسبتا بی‌ضرری که از طریق تماس نزدیک انسان و گاو منتقل می‌شود_ در برابر بیماری آبله مصون هستند.
دکتر جنر برای آزمایش نظریه‌اش از باغبان منزل خود اجازه گرفت که پسر هشت ساله وی را آزمایش کند. جنر ضایعاتی از زخم‌های بدن یک کارگر صنایع لبنی که مبتلا به ویروس آبله گاوی بود برگرفت و بر پوست پسربچه کار گذاشت. پسربچه نیز برای چند روز به طور خفیف بیمار شد؛ اما به زودی بهبود یافت و پس از بهبود دیگر نسبت به بیماری آبله مصون بود.
از این مجموعه بیشتر بخوانید:
ایده‌هایی که جهان را تغییر داد | کنوانسیون ژنو چگونه جنایات جنگی را کاهش داد؟
ایده‌هایی که جهان را تغییر دادند | چگونه فهمیدیم زمین دور خورشید می‌چرخد؟
بنابر آنچه در وبسایت «سازمان تحقیقاتی جنر» آمده است، «در ابتدا تکنیک جدید دکتر جنر برای محافظت از مردم در برابر آبله، آنطور که او پیش بینی می‌کرد رخ نداد و با مقاومت نهاد‌های پزشکی و بیماران بدبین روبرو شد. اما پس از مدتی دستاورد مهم او در سراسر اروپا، ایالات متحده و روسیه مورد استفاده قرار گرفت. اهمیت دستاورد دکتر جنر پیش از مرگش، که در سال ۱۸۲۳ رخ داد، در سراسر جهان شناخته شد و مردم از وی به عنوان یک قهرمان بزرگ تجلیل کردند.»
درست ۳۰ سال بعد از مرگ جنر، بریتانیا واکسینه کردن کودکان در برابر بیماری آبله را اجباری کرد و والدینی که از واکسینه کردن کودکان خود تخطی می‌کردند جریمه یا زندانی می‌شدند. واکسن‌های دیگری نیز در دهه‌های بعد ساخته شد. در سال ۱۸۸۱ میلادی، زیست‌شناس بزرگ فرانسوی، لوئی پاستور، واکسن هاری را کشف کرد و روش‌های ایمن‌سازی گوسفندان در برابر بیماری سیاه‌زخم را بهبود بخشید.
واکسن حصبه نیز توسط باکتری شناس بریتانیایی، آلمروث ادوارد رایت، ساخته شد و ارتش بریتانیا در طول جنگ آفریقای جنوبی (بین سال‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۲) ارتش خود را با موفقیت واکسینه کرد. علم پزشکی در قرن بیستم، واکسن‌های متعددی برای بیماری‌هایی مانند اوریون، سرخک، وبا، طاعون، سل، کزاز، آنفولانزا، تب زرد و برخی از انواع هپاتیت به ارمغان آورد.
در زمانه خود ما نیز جامعه بشری شاهد توسعه و کاربرد سریع واکسن‌های کووید ۱۹ بود. بر اساس کالج امپریال لندن، تا سال ۲۰۲۲ نزدیک به دو سوم جمعیت جهان، حداقل یک دوز واکسن کووید را دریافت کرده و این واکسن‌ها جان حدود ۲۰ میلیون انسان را در سراسر جهان نجات دادند.
واکسیناسیون منجر به ریشه‌کن شدن کامل ویروس آبله و برخی از انواع فلج اطفال شده است. بسیاری از بیماری‌های مهلک نیز به واسطه واکسیناسیون به شکل چشمگیر و موثری کنترل شده اند؛ بیماری‌هایی، چون اوریون، دیفتری، سرخجه و هپاتیت.
در این میان واکسن (ام.ام.آر) جایگاه ویژه‌ای دارد؛ این واکسن در مهار شیوع سرخک موفق بوده است. بیماری سرخک، عفونی‌ترین بیماری جهان است و هنوز هم یکی از علل اصلی مرگ و میر کودکان در کشور‌های در حال توسعه به شمار می‌رود.
واکسن سرخک در سال ۱۹۶۸ کشف شد و از ان زمان تا کنون، و تنها در بریتانیا، از ابتلای حدود بیست میلیون نفر به بیماری سرخک و مرگ هزاران نفر بر اثر این بیماری مهلک جلوگیری کرده است. تصور می‌شد که بیماری سرخک در بریتانیا کاملا ریشه کن شده است، اما در سال ۲۰۱۸ گزارش‌هایی از شیوع دوباره این بیماری منتشر شد. بر اساس گزارش روزنامه گاردین، در اوایل سال ۲۰۲۳، ۵۰ نفر در بریتانیا به بیماری سرخک مبتلا شده اند. کارشناسان دلیل این مسئله را تردید والدین نسبت به واکسیناسیون کودکانشان می‌دانند.
با آغاز همه‌گیری کووید، عصر جدیدی در زمینه واکسیناسیون آغاز کرد. فن‌آوری پیام‌رسان ریبونوکلئیک اسید (mRNA) که در برخی از محبوب‌ترین واکسن‌ها، از جمله واکسن‌های فایزر و مدرنا استفاده می‌شود، گشاینده مسیری نوین برای انواع جدید واکسن‌های mRNA بود. این واکسن‌ها با بهره‌گیری از یک ساز و کار نوین، قادر به ریشه‌کن کردن بیماری‌های بسیاری را دارند. بر اساس ادعای موسسه پن، گسترش تکنولوژی جدید واکسیناسیون حتی کنترل و ریشه‌کنی بیماری‌هایی مانند سرطان را محتمل کرده است.