رویداد۲۴ لیلا فرهادی: تقریباً یک سال از پذیرش مجدد سوریه در اتحادیه عرب گذشته است. بشار اسد بعد از یک دهه اخراج، در نشست سال ۲۰۲۳ در عربستان سعودی شرکت کرد و به این ترتیب بازگشت خود به سازمان کشورهای عربی را به جهان اعلام کرد. سوریه سال ۱۳۹۰ (نوامبر ۲۰۱۱) از اتحادیه عرب اخراج شد. این سال آغاز درگیری‌های داخلی در سوریه و سرکوب مخالفان اسد بود.
در یک جلسه اضطراری ۲۲ کشور عضو اتحادیه عرب در قاهره جمع شدند و تصمیم گرفتند تا سوریه را تا زمانی که شرایط توافق صلحی بدون خشونت فراهم شود، از این اتحادیه اخراج کنند.
در این یک دهه، اسد درگیر جنگ داخلی با نیرو‌هایی بود که عمدتا توسط بلوک عربستان سعودی حمایت می‌شدند. در این درگیری، ایران و روسیه به طور خاص در جبهه بشار اسد، به صورت نیابتی با عربستان در جنگ بودند.
بازگشت بشار اسد به اجلاس سران کشورهای عضو اتحادیه عرب، گامی نمادین در روند پایان دادن به انزوای منطقه‌ای سوریه بود، اما همزمانی آن با بازنگری ایران و عربستان در روابطشان و آتش بس غیر رسمی در یمن، پیام مهمی برای منطقه هم داشت. به نظر می‌رسید دعوا‌های نیابتی و غیرنیابتی منطقه رو پایان است و بعد از خاموش شدن آتش هر درگیری، طرفین دعوا باید سود و زیانشان را محاسبه کنند.
اتفاقی که روز جمعه در منامه رخ داده نشان می‌دهد ایران بازنده بوده است.
روز جمعه طبق عادت هر ساله کشورهای عربی، چه در نشست‌های شورای همکاری‌های خلیج و چه در نشست‌های اتحادیه عرب، بیانیه پایانی نشست با اشاره به نام ایران قرائت شد.
به طور معمول در این بیانیه ادعای تکراری امارات متحده عربی در مورد مالکیت بر جزایر سه گانه ایران مطرح می‌شود. این بار، اما امضای حاضران اهمیت بیشتری داشت. بشار اسد رئیس جمهوری سوریه، پای بیانیه ضد ایرانی اتحادیه عرب را امضا کرد.
بیانیه روز جمعه در بند یازدهم بر آنچه «حاکمیت امارات متحده عربی بر جزایر سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی» خوانده شده، تاکید کرده و مدعی شده «ایران باید به ابتکار عمل امارات برای یافتن راه حلی صلح آمیز جهت حل این معضل از طریق مذاکرات مستقیم و ارجاع به دیوان دادگستری بین المللی، برپایه قوانین بین المللی و منشور سازمان ملل، پاسخ بدهد.»
امضای بشر پای این بیانیه زمانی مهمتر می‌شود که بدانید موضوع ایران و جزایر سه گانه از سی و دومین نشست کشورهای عضو اتحادیه عرب که سال گذشته در جده عربستان برگزار شده بود، حذف شده بود. به نظر می‌رسید حذف نام ایران در نشست سال گذشته، بازتابی از بهبود روابط ایران و عربستان به عنوان میزبان نشست و حضور بشار اسد بعد از یک دهه در این اجلاس بود. اما ظاهرا بشار اسد هیچ محدودیتی برای امضای بیانیه‌های ضد ایرانی برای خود قائل نیست.
هر چند در بیانیه امسال که تحت عنوان «اعلان بحرین» منتشر شد، اشاره‌ای به «اقدامات مخرب ایران در منطقه» (ادعایی که همواره در بیانیه‌های شورای همکاری‌های خلیج فارس و اتحادیه عرب مطرح می‌شود)، نشد، اما موضوع حاکمیت جعلی امارات بر جزایر سه گانه با یک سال وقفه، تکرار شد.
در بند ۶ بیانیه به موضوع بحران سوریه هم اشاره شد. بیانیه بر لزوم «پایان بحران سوریه بر اساس مفاد قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل» تاکید شده است. در این ند گفته شده حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه باید حفظ شود، مردم این کشور به خواسته‌های خود برسند، سوریه از شر تروریسم خلاص شود، و به جایگاهی با عزت برای مردمش تبدیل شود.
سوریه اولین شریک ایران نیست که از پشت به آن خنجر زده است. از سال ۲۰۰۵ شورای همکاری خلیج فارس شروطی برای گسترش روابط کشورهای عضو این شورا با ایران گذاشت که یکی از آن‌ها «پایان اشغالگری ایران بر جزایر سه گانه» بود. این ادعا به شکلی رقیق‌تر در سال‌های آتی بار‌ها در بیانیه‌های کشورهای عربی تکرار شده به جای شکل دستوری «پایان اشغالگری ایران»، به تلاشی برای حل مساله از راه‌های حقوقی و بین‌المللی بین دو کشور تبدیل شده و هر کشوری که این بیانیه‌ها امضا کند، به نوعی بر این موضع عربی صحه گذاشته است. در تمام این سال‌ها هیچ کشوری (اعم از دوست یا دشمن ایران) نبوده که از امضای بیانیه‌های نشست‌های عربی به بهانه این بند خاص، امتناع کند و این شامل دو کشور دوست روسیه و چین هم شده است.
موضوع همراهی چین و روسیه با بیانیه‌های ضد ایرانی کشورهای عربی، پیش از این مورد اعتراض مقامات ایرانی قرار گرفته است.
روسیه ۲۹ آذرماه سال گذشته در ششمین شست مجمع همکاری کشورهای عربی و روسیه شرکت کرد و سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه و نماینده روسیه در این نشست پای یک بیانیه ضد ایرانی مشابه را امضا کرد. در بیانیه پایانی نشست آذر ماه در بندی به جزایر سه‌گانه ایرانی اشاره کرده و از راه‌حل و ابتکارات صلح‌آمیز با هدف حل مناقشه میان ایران و امارات از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین‌المللی دادگستری، بر اساس قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل حمایت کردند.
یک سال قبل از روسیه، سران کشورهای حاشیه خلیج فارس و چین در بیانیه اجلاس پایانی مشترک خود خواستار حل مسالمت آمیز موضوع جزایر سه گانه بین ایران و امارات شدند.
بیشتر بخوانید:
چرا روسیه بیانیه ضد ایرانی کشورهای عرب درباره جزایر سه گانه را امضا کرد؟
واقعیت در مورد حاکمیت و مالکیت جزایر سه گانه چیست؟
حاشیه‌های ناتمام در سوریه/ حمایت از بشار اسد چقدر خرج برداشته است؟
درگیری ایران و روسیه بر سر ادامه ریاست جمهوری بشار اسد/ بازسازی سوریه میراث کیست؟
همراهی سوریه در بیانیه ضد ایرانی را باید در کنار مجموع هزینه‌هایی در نظر گرفت که ایران در طول بیش از یک دهه جنگ داخلی سوریه، برای حمایت از بشار اسد پرداخت کرده است. رویداد ۲۴ در این گزارش تنها بخش کوچک و علنی شده این هزینه‌ها را بازگو میکند.
اواسط ماه اگوست سال ۲۰۱۵، نیروی هوایی روسیه برای اولین بار از پایگاه هوایی همدان در ایران برای حمله به گروهک تروریستی “داعش” و “جبهه النصر” در سوریه استفاده کرد.
علی شمخانی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی در همان زمان استفاده روسیه از پایگاه همدان را در چهارچوب همکاری‌های دو کشور «برای مبارزه با تروریسم در سوریه» راهبردی خواند و گفت ما در این باره تبادل ظرفیت و امکانات داریم.
این برای اولین بار بود که ایران از زمان جنگ جهانی دوم پایگاه نظامی -هرچند موقت- در اختیار یک کشور خارجی قرار می‌داد. از زمان اشغال نظامی ایران توسط اتحادجماهیر شوروی سابق و بریتانیا در جریان جنگ جهانی دوم، هیچ کشور خارجی در ایران پایگاه نظامی نداشته یا به طور علنی از پایگاه‌های نظامی ایران استفاده نکرده بود.
اصل ۱۴۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید «استقرار هر گونه پایگاه نظامی خارجی در کشور هر چند به عنوان استفاده‌های صلح آمیز باشد ممنوع است.» هرچند اقدام روسیه به معنای «استقرار» نبود و قانون درباره «در اختیار دادن یک پایگاه نظامی» سکوت کرده، اما اقدام ایران بی سابقه بود.
برآورد عددی درستی از هزینه‌های ایران در جنگ سوریه وجود ندارد، اما سال ۲۰۱۸ دفتر نماینده سازمان ملل در امور سوریه، استفان دی میستورا برآورد عددی از این هزینه‌ها منتشر کرد و بر اساس یافته‌های این دفتر بود. جسی شاهین سخنگوی این دفتر گفته بود به برآورد سازمان ملل، ایران به طور متوسط سالی ۶ میلیارد دلار در سوریه هزینه میکند.
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه وقت ایران سال ۲۰۱۷ در اجلاسی در مورد جلب کمک‌های بشردوستانه برای مردم سوریه که در لندن برگزار شد گفت که ارزش کمک‌های بشر دوستانه ایران به سوریه از آغاز جنگ (سال ۲۰۱۱)، حدود ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است.
سال ۲۰۱۶ سیدمحمدعلی شهیدی محلاتی نماینده، ولی فقیه در بنیاد شهید ایران، آخرین آمار از تعداد سربازان کشته شده ایران در سوریه را ارائه داد و گفت: تعداد شهدای مدافع حرم در کشورمان از یک هزار شهید فراتر رفته است.
خبرگزاری فارس نزدیک به نهاد‌های نظامی آذرماه سال گذشته آمار شهدای سپاه در سوریه «بر اثر حملات اسرائیل» را منتشر کرد. در این گزارش آمده: رژیم صهیونیستی مجموعاً طی ده سال اخیر ۵ حمله انجام داده که طی آن ۱۴ نیرو‌های ایرانی به شهادت رسیدند.
آمار مشخصی از تعداد فرماندهان و مستشاران رده بالای سپاه پاسداران که در جریان حمایت‌های نظامی ایران سوریه در این کشور به شهادت رسیده اند، وجود ندارد، اما آنچه مسلم است این است که اسامی بزرگی از فرماندهان سپاه در بین شهدا بوده اند. چهره هایی، چون حسین همدانی، سید رضی موسوی و محمدرضا زاهدی همگی از سرداران عالی رتبه سپاه بودند که در سوریه و در حین اجرای عملیات‌های مستشاری برای بشار اسد جانشان را از دست داده اند.
یکی از اماکن دیپلماتیک ایران در جهان، برای نخستین بار در طول تاریخ در کشور سوریه مورد حمله یک کشور ثالث قرار گرفت. هرچند پیش از این حمله هم بار‌ها سرداران سپاه در سوریه هدف سوقصد و ترور قرار گرفته بودند، اما حمله به اماکن دیپلماتیک ایران بی سابقه بود و این رکورد در سوریه شکسته شد.
وزارت دفاع سوریه در بیانیه‌ای اعلام کرد سامانه‌های پدافندی سوریه فعال شده و برخی از موشک‌های اسرائیل را ساقط کرده است.
اورشلیم پست به نقل از تلویزیون بلومبرگ در گزارشی مدعی شده بعد از شهادت سید رضی موسوی در سوریه در دسامبر ۲۰۲۳ ایران و سوریه تحقیقات مشترکی را آغاز کردند و در این تحقیقات احتمال «دخالت اطلاعات سوریه» هم داده شده است.
به گزارش این رسانه، تحقیقات نشان داده که رخنه امنیتی که به کشته شدن فرماندهان سپاه منجر شد با پوشش سیاسی و امنیتی انجام شد که «به نظر نمی‌رسد بشار اسد از آن‌ها مطلع نباشد.»
ایران در طول سال‌های جنگ سوریه بار‌ها خط اعتباری ویژه برای صادرات نفت به سوریه باز کرده است. صندوق بین‌المللی پول سال ۲۰۱۶ گزارشی منتشر کرد و گفت این اعتبار‌ها "تنها کمک مالی رسمی" به حکومت سوریه در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ میلادی بوده است. این صندوق مجموع کمک‌های ایران در قالب خطوط اعتباری را در همین فاصله زمانی، ۵ میلیارد و ۸۷۰ میلیون دلار اعلام کرد.
آنچه مسلم است این است که این خطوط اعتباری در سال‌های بعد متوقف نشده اند. سال ۱۳۹۸ کیوان کاشفی، رئیس اتاق مشترک ایران و سوریه پیشنهاد اختصاص یک خط اعتباری دیگر به ارزش یک میلیارد دلار جهت تجارت شرکت‌های ایرانی با سوریه و افزایش پرواز‌های بین دو کشور را مطرح کرد.
خرداد ۱۳۹۹ رسانه‌ها از نهایی شدن خط اعتباری یک میلیارد دلاری میان ایران و سوریه خبر دادند. مهدی عباسی، رئیس دفتر اقتصادی ایران در حلب سوریه سال ۱۴۰۰ در گفتگو با ایلنا از وجود یک خط اعتباری ۱ میلیارد دلاری نسبتا «مخفی» با سوریه خبر داده بود.
خط اعتباری، در بازار‌های مالی به قراردادی بین یک موسسه مالی و یک مشتری گفته می‌شود که، سقف یک وام کوتاه یا بلند مدت را تعیین میکند. برای مثال خط اعتباری یک میلیارد دلاری ایران برای دولت سوریه، یعنی دمشق می‌تواند تا سقف یک میلیارد دلار از ایران کالا بخرد یا براساس مفاد قرارداد، پول نقد قرض کند و در عوض باید باز هم طبق قرارداد، سود پولی که قرض میکند را بپردازد، یا کل وام را در موعد مشخص بازپرداخت کند.
ایران هیچ گاه در انتشار جزییات تبادلات با سوریه شفاف عمل نکرده و در مورد این خطوط اعتباری هم هیچ سندی دال بر بازپسگیری پول‌های داده شده وجود ندارد.
اندیشکده اقتصاد مقاومتی سال ۱۴۰۰ گزارشی با عنوان «بررسی ظرفیت‌ها و فرصت‌های همکاری اقتصادی ایران با سوریه» منتشر کرد و در آن اذعان کرد که ایران سال ۱۳۹۰ توافقنامه تجارت آزاد با سوریه منعقد کرده و طی آن ۸۸ قلم کالا از تعرفه تجاری مستثنا شده اند، اما سوریه اقدام متقابلی نکرده است.
جالب اینجاست که این گزارش می‌گوید سوریه با بسیاری از کشورهای منطقه تعرفه گمرکی صفر دارد، اما از کالا‌های ایرانی ۴ درصد تعرفه گمرکی می‌گیرد.
همراهی دوستان ایران با دشمنانش می‌توانست در چهارچوب اصل «واقع گرایی» و «خودیاری» در عرصه بین الملل تفسیر شود. درک این اصل، مستلزم در پیش گرفتن رویکردی متناسب با آن یعنی پذیرش اصل «عدم دوستی یا دشمنی دائمی است». ایران هرگز در دکترین سیاست خارجی خود، این اصل را به رسمیت نشناخته است.
از سوی دیگر ایران دلایل مختلفی برای حمایتش از بشار اسد اعلام کرده است. دلیل اعلام شده، جنبه رمانتیک این حمایت نظامی سنگین است. سردار سلیمانی یکبار در سال ۱۳۹۵ گفته بود علت اصلی دفاع ما از سوریه، کمک‌های سوریه به ایران در زمان دفاع مقدس بوده است.
فرمانده وقت نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی گفته بود: علت اصلی دفاع ما از سوریه این است که در زمان جنگ و در دوره‌ای که تمام کشورهای عربی در برابر ما قرار گرفته بودند سوریه از ما حمایت کرد.
با وجود این تفاسیر رمانتیک، در جهان معاصر حمایت ایران از سوریه باید جنبه نقدشوندگی داشته باشد. ایران می‌توانست در دو حوزه صاحب دستاورد شود؛ نخست در حوزه دستیابی به یک همپیمان منطقه‌ای در مقابل کشورهای متخاصم منطقه و دیگری در حوزه اقتصادی یعنی دستیابی به نقش پررنگ‌تر کسب و کار‌های ایرانی در بازسازی سوریه.
«اعلان بحرین» نشان داد ایران در دستیابی به یک هم پیمان منطقه ای، شکست خورده است. در مورد سهم ایران از بازار ۳۵۰ میلیارد دلاری بازسازی سوریه هم گزارش‌های مشخصی وجود دارد که نشان می‌دهد ایران در رقابت با کشورهای منطقه، روسیه و چین، بازمانده است.
در جریان سفر سال گذشته ابراهیم رئیسی به سوریه، بسیاری از رسانه‌ها و مقامات از سهم ناچیز ایران در بازسازی سوریه گله کردند. حسینعلی حاجی دلیگانی نماینده مجلس در گفت‌وگویی با رویداد۲۴ گفت: ما کشور سوریه را از دست داعش نجات دادیم و آن زمان باید دولت وقت می‌رفت و کار بازسازی سوریه را به عهده می‌گرفت، ولی ما زحمت را کشیدیم و شهید‌های زیادی هم دادیم و آن کشور را آزاد کردیم، اما استفاده را عربستان، ترکیه و فرصت‌طلب‌ها بردند. یعنی کشور‌هایی که اصلاً در جنگ نبودند و سوریه را حمایت نکردند، نهایت استفاده را در بخش اقتصادی بردند.