جنگل‌های باستانی شمال کشور، به‌عنوان منبعی طبیعی که قاره اروپا تنوع زیستی‌اش را ندارد و نیم‌کره شمالی مثالش را، بهانه گفت‌و‌گو درباره طرح «استراحت جنگل‌ها» شد که اکنون زمینه‌های اجرای آن آغاز شده است. روز گذشته در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نشستی با حضور معاون امور جنگل، قائم مقام سازمان و جمعی از کارشناسان و استادان دانشگاه برگزار شد تا نحوه اجرایی کردن طرح استراحت جنگل‌ها بررسی شود و مسئولان سازمان رو در روی خبرنگاران از وضع کنونی جنگل بگویند و نیاز جنگل به استراحت.
معاون سازمان جنگل‌ها در کنار کسانی که بر امنیت زیستی و لزوم تنفس ١٠ ساله جنگل‌ها تاکید داشتند، از امنیت ملی سخن گفت: «به خاطر امنیت ملی کشور نیازمندیم که این پوشش را حفظ کنیم؛ برای تنفس بهتر، ذخیره بهتر منابع و دیدن همه کارکردهای مثبت جنگل و طبیعت» و تاکید کرد که « با اقتدار انجامش می دهیم.»
غنای زیستی هیرکانی را اروپا ندارد
«من و ما هنوز ارزش‌های واقعی این اکوسیستم باارزش را نمی‌دانیم.» محمدرضا مروی مهاجر، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران حرف‌هایش را این طور آغاز کرد و با پرسیدن این سوال که چند درصد از جنگل‌های شمال بکر است؟ چنین پاسخ داد: «برآورد ما نشان می‌دهد كه حدود ١٠درصد کل سهم جنگل‌های ما بکر است؛ نگین با ارزشی که در کل نیم کره‌شمالی منحصربه‌فرد است.»
او با این گفته، اجرای طرح‌های آمایش سرزمین در جنگل‌های شمال کشور را پایه‌ای و اصلی‌ترین اقدام در طول ١٠سال اجرای استراحت جنگل‌ها دانست و پیشنهاد داد كه در هر استان شمالی یک پارک ملی تأسیس شود: «پارک ملی گلستان برای اروپایی‌ها شناخته شده است. این ارزش محیط زیستی مناطق را بالا می‌برد و مازندران و گیلان هم به چنین پارکی نیاز دارند.»
مهاجر ادامه داد: «از طرفی باید پیگیر ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو هم بود. مهم است که جنگل‌های باستانی شمال قدمتی چندین ميلیون ساله داشته و به دوران سوم زمین‌شناسی تعلق دارند، ثبت و حفظ شوند. این جنگل‌ها غنای زیستی بالایی دارند؛ تنوع‌زیستی که در جنگل‌های شمال ما هست، در تمام قاره اروپای سبز وجود ندارد.» این استاد دانشگاه با اشاره به ظرفیت جنگل‌ها برای ذخیره‌سازی آب گفت: «دیدگاه برداشت چوب باید تبدیل به دیدگاه اکوسیستمی شود و جنگل را فقط پرورشگاه چوب نبینیم. از روزی می‌ترسم که جنگل‌ها بیشتر تخریب شود و وضعش از زاگرس بدتر شود؛ چون در زاگرس درنهایت ٦٠٠ تا ٧٠٠ میلیمتر بیشتر بارندگی نداریم اما در شمال کشور وقتی ٢٠٠٠ میلیمتر بارندگی به صورت آنی داریم، اگر جنگل نباشد امکان زیست انسال از آنها سلب می‌شود.»
مرگومیر دسته‌جمعی، نشانه اضمحلال
در ادامه نشست آنچه هادی کیادلیری، رئیس انجمن جنگلبانی کشور درباره آن سخن گفت اما تصویری از بی‌توجهی به آینده جنگل‌های هیرکانی بود؛ «بهره‌برداری بی‌رویه و استثمار». او که همیشه منتقد نگاه اقتصادی صرف به جنگل بوده، در نشست خبری تبیین سیاست‌های سازمان جنگل‌ها، استراحت جنگل‌ها را طرحی برای منافع ملی دانست و گفت: «جنگل‌های شمال تنها یک‌درصد از خاک ایران را دربرمی‌گیرد و بسیار ناچیز است ولی همین یک‌درصد ارزش جهانی دارد و به‌عنوان میراث طبیعی جهان مطرح است.»
رئیس انجمن جنگلبانی کشور اوضاع کنونی جنگل‌های هیرکانی را چنین وصف کرد: «در چند سال اخیر از شش‌میلیون هکتار جنگل‌های زاگرس یک‌میلیون هکتار از بین رفت. همه نشانه‌هایی که ۲۰سال پیش در زاگرس وجود داشت در جنگل‌های هیرکانی مشهود است و با این تفاسیر همین سرنوشت برای ۱۰سال آینده در جنگل‌های شمال قابل تصور است. ۴۰میلیون اصله درخت ۳۰۰ ساله شمشاد را که بومی جنگل‌های ایران است از دست دادیم.
مرگومیر دسته‌جمعی گونه‌های بومی تصویری از اضمحلال اکوسیستم است. در پنج‌سال اخیر طغیان ۴۵ گونه آفت در سطح بیش از ۳۵۰هزار هکتار در این اکوسیستم اتفاق افتاده؛ آفت‌هایی که بعضی‌شان برای سلامت انسان بسیار هم خطرناک‌اند و بر صنعت توریسم هم اثرگذار هستند.» او با این توصیفات، اقدامات انسان را بیش از هر عاملی مقصر این اضمحلال دانست و گفت: «بیش از ٦ برابر، از این اکوسیستم‌ها بهره‌برداری و برداشت کرده‌ایم.» این متخصص جنگل در ادامه گفته‌های خود با اشاره به طرح تنفس جنگل‌ها برای بازگشت از این روند، گام اول را تغییر بنیادین در نگرش عنوان کرد: «باید استاندارد جدید را براساس توسعه پایدار پیش ببریم؛ براساس اصولی که در گذشته به آن توجه نمی‌شد؛ همانند حفظ اکوسیستم و طبق شاخص‌های پایداری.»
جوامع محلی در استراحت جنگل دیده شدند
با بیان این سخنان، پرسش و پاسخ آغاز شد تا برنامه سازمان برای خبرنگاران بیش از پیش روشن شود. در نظر گرفتن جوامع محلی و گروه‌های خردی که از جنگل برای تأمین سوخت یا منبع معیشتی بهره می‌برند و همچنین جایگاه مردم محلی در حفاظت از جنگل‌های هیرکانی موضوعی بود که مطرح شد و کارشناسان و مسئولان حاضر در نشست به آن پاسخ دادند. عباسعلی نوبخت، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در این‌باره» گفت: «سیاست سازمان جنگل‌ها و وزارت جهاد کشاورزی بر این است که روابط اکوسیستم و انسان‌ها وابسته است. هم به فکر بهبود اکوسیستم هستیم و هم به فکر رفاه زندگی مردم.»
او ادامه داد: «ما مطالعاتی را در چهار اداره‌کلی که در ٣ استان شمالی هستند، در قالب پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی آغاز کرده‌ایم. تمامی سرمایه کوچکی که در حوزه‌های روستایی مناطق مختلف وجود دارد با همکاری سازمان جنگل‌ها و دستگاه‌های متولی دیگر درحال مطالعه است و بخشی از آن انجام شده است. این رویکرد به صورت پایلوت اجرا شد و اگر پاسخ مثبتی دهد، مدیریت پس از تنفس ١٠ ساله با مشارکت مردم برای حفظ عرصه‌های جنگلی شمال کشور با همان مدیریتی است که ٣،٤سال پیش کلید خورده و پیش خواهد رفت.
ناصر مقدسی، قائم‌مقام رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در پاسخ به این سوال گفت: «براساس مقررات، نیازهای روستایی و جنگل‌نشینان و کارگاه‌های کوچک محلی را از طریق زراعت چوب و اقدامات حمایتی پوشش خواهیم داد و این موضوع در برنامه استراحت جنگل‌ها لحاظ شده است.» همچنین کیادلیری درباره این موضوع با طرح این پرسش که روستاییان از این بهره‌برداری تجاری چقدر سود می‌برند که اگر منع بشوند نیاز به جبران باشد، گفت: «درباره روستاییان باید نیازهای جایگزین در نظر گرفت. نکته مهم دیگر این است که اکنون اکثر روستاهای شمال کشور تبدیل به حاشیه‌نشینی و فروش زمین و ویلا شده است.»
کارگاه‌های کوچک تعطیل نمی‌شوند
در ادامه این نشست، موضوع وجود ٥٧ کارخانه چوب‌بری مستقر در جنگل‌های شمال هم مورد بحث قرار گرفت؛ کارخانه‌هایی که این سوال درباره آنها وجود دارد که آیا با استراحت جنگل، سازمان توان تعطیل کردن آنها را دارد و اینکه موج بیکاری پس از تعطیلی این کارخانه‌ها را چگونه می‌شود مدیریت کرد؟ مقدسی، قائم‌مقام رئیس سازمان جنگل‌ها در پاسخ به این سوال با تأیید ضعف‌هایی در حوزه حفاظت، به وجود تنها یک قرق‌بان به ازای هر ٦٥هزار هکتار عرصه طبیعی اشاره کرد و گفت: «در قوانین برنامه سوم و چهارم توسعه به‌کرات درباره توانمندسازی و اقتدار نهادهای حاکمیتی نظیر منابع طبیعی و محیط زیست اشاره شده اما عملی نشده است. اگر می‌خواهیم این ضریب حفاظتی را بالا ببریم و شاهد قاچاق نباشیم باید استانداردهای تجهیزات و نیازهای سازمان را با آن برابر کنیم. معتقدیم که سازمان باید قد و قواره این مسئولیت را پیدا کند؛ سازمانی با ٢ هزار نفر نیرو و تجهیزاتی ضعیف.»
او همچنین با تأکید بر اینکه در الگوی مدل استراحت جنگل، صنایع بزرگ هیچ جایگاهی ندارند، اقرار کرد: «تا پیش از این برای استقرار صنایع در جنگل‌های شمال اشتباه کرده‌ایم.» قائم‌مقام رئیس سازمان جنگل‌ها ادامه داد: «اذعان می‌کنیم استقرار صنایع بزرگ در جنگل‌های کوچک، برای هندسه خشک ایران یک کمان ابروی باریک است. جنگل‌های هیرکانی محل استقرار صنایع بزرگ نیست. اروپا این بهره‌برداری را از طریق توسعه جنگل‌های دست‌کاشت انجام می‌دهد. ما حق نداریم در جنگل‌های طبیعی دخالت کنیم. آنها کارکرد حیاتی برای ما دارند.»
توفیقی همچنین با اشاره به اینکه به موجب اعداد رسمی میزان چوبی که از جنگل‌های شمال الان استفاده می‌شود ١٠درصد است، گفت: «وجود قاچاق را هم تأیید می‌کنیم اما باید دانست که ١٠درصد از منابع این صنایع از طریق سایر منابع وارداتی و طبیعی و دست‌کاشت است.»
او ادامه داد: «کارگاه‌های کوچک محلی برای اشتغال‌زایی جامعه محلی به‌خصوص با استفاده از زراعت چوب و گونه‌های سریع‌الرشد و بعضی از اقدامات حمایتی در جنگل می‌توانند تداوم داشته باشند، اما استقرار صنایع بزرگ در جنگل‌ها درست مثل توسعه تا حد زیادی نامتناسب با منابع بوده است. صنایعی که در این دو دهه ایجاد شد، همه در موافقت اصولی‌شان آمده که مواد اولیه باید از طریق واردات تأمین شود، اما صنایع بزرگ در جنگل دهان باز کرده‌اند و این اشتباه بود.»
در این‌باره نوبخت، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری هم آمارهایی درخصوص نیاز صنایع و اطلاعاتی درباره واردات چوب داد: «یک‌سری صنایع در کشور ما فعال و یک‌سری غیرفعال هستند. تمام نیاز اینها در سال ١٣٩٧ بر اساس محاسبات کارشناسان متخصص سازمان ١٣ میلیون و ٤٢هزار و ٦٩٦ متر مکعب است. الان صنایع درحال کار، ١٠میلیون و ٥٩١هزار متر مکعب منابع سلولزی (چوب) نیاز دارند تا با حداکثر توانشان تولید داشته باشند. اتفاقی که درحال انجام است اینکه ٥میلیون و ٥٠٠هزار و ٧٩٩ متر مکعب مورد مصرف آنهاست. یعنی نیمی از ظرفیت درحال کارکردن هستند.
درواقع از همین میزان ١٣درصد توسط سازمان جنگل‌ها به واسطه نشانه‌گذاری انجام می‌شود. ٧٠٤هزار و ٢٧٨ متر مکعب از این میزان چوبی است که به واسطه نشانه‌گذاری سال گذشته برایشان مجوز صادر شده است. همچنین ٥٥٠هزار متر مکعب از این میزان به‌واسطه طرح‌های جنگلداری تأمین می‌شود و مابقی آن درختان مشابه جنگلی است که در مستثنیات مردم وجود دارد، چون در قالب ماده ٤٨ برای حملش مجوز صادر می‌شود.» او با این استدلال که در کنار میزان چوب غیرجنگلی و وارداتی٤میلیون و ٧٩٦هزار و ٥٢١ متر مکعب است، گفت: «فکر نمی‌کنم این ١٣درصد که از درختان شمال و مشابه باغی در اختیار صنایع قرار می‌گیرد چنان اختلالی ایجاد کند که چرخ صنعت به رکود برسد. واردات و افزایش سطح زراعت می‌تواند این را جبران کند.» توفیقی در گفته‌های خود بیش از همه بر امنیت تأکید داشت و گفت: «به‌دلیل امنیت ملی کشور و استفاده از همه کارکردهای مثبت جنگل، نیازمندیم این پوشش را حفظ کنیم.» کیادلیری نیز در این‌باره به طرح این پرسش اکتفا کرد که «آیا باید اکوسیستم را تعطیل کنیم یا صنایع را؟»
این بودجه برای دولت رقمی نیست
بودجه به عنوان گام سوم الزامات طرح استراحت جنگل‌ها، در بخش دیگری از نشست خبری تبیین سیاست‌های سازمان جنگل‌ها طرح شد. پیش از این از سوی رئیس سازمان جنگل ها نیاز سالانه ٣٠٠ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای برنامه عنوان شده بود. در این باره نوبخت با بیان اینکه اعتبارات و منابعی که برای جنگل در نظر گرفته می شود، سرمایه است، گفت:« برای جنگل به عنوان منبعی که این همه فایده رسانی می کند، این اعداد در کنار بودجه های دیگر نهادها عددی نیست. این رقمی نیست که از توان دستگاه های اجرایی خارج باشد. سازمان هم تلاش می کند و امیدوار است.»
او در پایان گفت که تکلیف وضعیت جنگل ها در کمیسیون تلفیق مجلس در حال بررسی است و ممکن است اوایل هفته آینده نوبت بررسی برسد و بالاخره تصمیمی تحول آمیز برای جنگل گرفته شود.