رویداد۲۴| آرامگاه کوروش بزرگ هخامنشی که در محوطه پاسارگاد و در نزدیکی شهر شیراز در استان فارس واقع شده، سال ۱۳۸۳ خورشیدی برابر با ۲۰۰۴ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۱۰۶ به ثبت رسیده است. این سازه سنگی که هنوز تمام اسرار آن هویدا نشده، تا پیش از این، بیش از سه مرتبه مرمت شده است. از اردیبهشت ۱۴۰۳ نیز دور جدید مرمت آرامگاه کوروش آغاز شده است. محمد حسینی گورجی ـ کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ـ که با همراهی لیلا رضوی (کارشناس مرمت بناهای تاریخی)، محمد شفیعی‌راد، مهدی محمدی‌پور و احسان فتحی (نیروهای فنی و مرمتگران تجربی) درحال مرمت آرامگاه کوروش است، در گفت‌وگو با ایسنا درباره وضعیت این سازه سنگی و جزئیات مرمت آن، توضیح داد: در خلال سال‌های ۹۳ و ۹۴ که با گروه ایتالیایی در پاسارگاد کار می‌کردیم نتیجه تمام پژوهش‌ها نشان داد با توجه به شرایط اقلیمی، وجود کشاورزی‌ها و بادی که هر روز در پاسارگاد می‌وزد، چنانچه دو عامل آب و خاک را (به عنوان ریشه‌ای‌ترین عواملی که به صورت مستقیم و نیز با تاثیر بر روی سایر عوامل تخریب‌های فراوانی را موجب شده‌اند) از اثر دور نگه داریم تا ۹۰ درصد می‌توانیم به حفظ اثر سنگی در پاسارگاد کمک کنیم.
او ادامه داد: مرمت آرامگاه کوروش از هشتم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ با آسیب‌شناسی و آسیب‌نگاری سازه آغاز شد و جداول و نقشه آسیب‌های مرتبط با سنگ، براساس سال‌ها تجربه در محوطه‌های پاسارگاد و پارسه (به طور مثال همکاری‌هایی که پیش‌تر در آرامگاه «خشایارشا» در «نقش رستم» انجام شده بود)، دسته‌بندی شد. از میان همه آسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک، پنج دسته آسیب که شاملِ گروه های تغییر رنگ و رسوب، از دست دادن مواد، جدایش‌ها، تغییر شکل و در نهایت فعالیت‌های زیستی است (که هر کدام زیر گروه‌های دیگری به دنبال داشتند) برای آسیب‌نگاری آرامگاه کوروش درنظر گرفته شدند.
نمونه‌هایی از آسیب‌نگاری‌های صورت گرفته روی بلوک‌های سنگی آرامگاه کوروش بزرگ
کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ادامه داد: می‌دانیم که تغییرات دما به عنوان یکی از عوامل شرایط اقلیمی، امکان تاثیر روی بلوک‌های سنگی در سازه‌های پاسارگاد را به همراه دارد. به طور مثال بالا رفتن بیش از حد دما تا ۵۴ درجه سانتیگراد در تابستان امسال و نیز حداقل دمای هوا تا منفی ۲۲ درجه سانتیگراد در زمستان سال ۹۸ با تاثیر روی سنگ‌ها و همچنین روی متریال‌های به کار رفته در مرمت‌های پیشین، آسیب‌های زیادی (مانند لایه لایه شدن، پوسته شرگی، فرسایش های نامنظم، ریز ترک و ...) را روی بلوک‌های سنگی آرامگاه کوروش به جای گذاشته است. این در حالیست که در بسیاری از روزهای سال اختلاف دمای شبانه روز تا ۲۵ درجه سانتیگراد است. باید در نظر داشته باشیم که، این اختلاف دمای زیاد هوا به صورت پیوسته، به خودی خود آسیب‌های فیزیکی فراوانی را روی سنگ‌ها به همراه دارد. آسیب‌هایی که به مرور زمان باعث می‌شود، لایه‌های نازکی از سنگ جدا شده (ورقه شدگی) و همینطور ترک و ریز ترک‌های فراوانی در سطوح مختلف سنگ خودش را به نمایش بگذارد. این شرایط زمانی بدتر می‌شود که در فصول سرد سال در اثر بارش باران و برف، رطوبت وارد این فضاهای کوچک بین قطعات سنگ می‌شود و در اثر افزایش حجم آب یخ زده در طول شب، فاصله بین قطعات را بیشتر می‌کند و در نهایت قطعات از سازه جدا شده و باعث از دست رفتن بخش‌هایی از سنگ می‌شوند.
حداکثر دمای روزانه در تابستان ۱۴۰۳
این کارشناس مرمت در ادامه گفت: اگر در مورد تاریخچه مرمت درکوروش بزرگ بخواهیم حرف بزنیم باید بگویم که ابتدا آقای دکتر سامی بین سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۵ به طور کامل همه بخش‌های آرامگاه کوروش را مرمت کردند. بعد از ایشان، تیم موسسه ایزمئو از ایتالیا بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ پلکان آرامگاه کوروش را به روش «آناستیلوز» مرمت می‌کنند و در نهایت بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ یک تیم مرمت از تخت جمشید به پاسارگاد می‌آیند و با پاکسازی مرمت‌های آقای دکتر سامی در اتاق و سقف آرامگاه دوباره این بخش‌ها را مورد مرمت قرار می‌دهند، که در همه‌ی این دوره‌ها از سیمان برای مرمت آرامگاه استفاده شده است. هرچند مطالعات جدید در دنیا نشان می‌دهد سیمان در درازمدت می‌تواند به سنگ‌ها آسیب جدی بزند، اما برای مرمتی که آن موقع انجام دادند باید قدردان باشیم، چون مثلا اگر آقای سامی با سیمان این سازه‌ها را مرمت نمی‌کرد، کمترین اتفاق این بود که تمام نقش‌برجسته‌های درگاه‌های کاخ‌ها در پاسارگاد را از دست می‌دادیم. البته گروه ایتالیایی موسسه عالی حفاظت و مرمت رم (ISCR) هم در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ در پاسارگاد یک رشته مطالعه و فعالیت مرمتی انجم دادند که از آن جمله می‌توانیم به پاکسازی و استحکام بخشی داخل اتاق آرامگاه کوروش اشاره کنیم.
او اضافه کرد: شواهد گویای آن است که در دوره آقای سامی پلکان، بخش‌هایی از جداره داخلی اتاق، سقف آرامگاه و همینطور حفره‌هایی که باقی ماندۀ بست‌های دم چلچله‌ای بوده به طور کامل با سیمان مرمت شده‌اند.
در این تصویر سیمان‌های به کار رفته توسط آقای سامی به وضوح روی دو بلوک دیده می‌شوند.
حسینی افزود: هر چند بعد از کار آقای دکتر سامی، هر دو گروه مرمتگران موسسه ایزمئو و مرمتگران تخت جمشید، اقدام به پاکسازی سیمان‌های دوره آقای سامی می‌کنند ولی حد فاصل سنگ‌های جدید و سنگ‌های قدیمی را با سیمان درز بندی می‌کنند و این سیمان‌ها تا الان باقی مانده‌اند.
در این تصویر پاکسازی سیمان‌های دوره آقای سامی بوسیله موسسه ایزمئو به وضوح مشخص است.
کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ادامه داد: شرایط دمایی اینجا هم تاثیر خودش را نشان می‌دهد و آن هم اینکه، همانطور که می‌دانیم، اختلاف ضریب انقباض و انبساط بین سیمان و سنگ‌های رسوبی آهکی باعث فشردن و کشیده شدن سنگ اطراف سیمان می‌شود که ادامه این روند در دراز مدت علاوه‌بر لایه‌لایه شدن بخش‌های سنگ در کنار سیمان می‌شود، بلکه لایه‌های نازکی از سنگ نیز از بستر اصلی جدا شده و تخریب‌های فیزیکی به همراه دارد.
پوسته‌ها و لایه‌های نازکی که در حال جدایش از سازه هستند.
او همچنین درباره اثر کشاورزی در اطراف پاسارگاد بر آرامگاه کوروش، گفت: همانطور که گفتیم در اثر عوامل مختلف ریزترک‌ها، ترک‌ها، لایه‌های نازک ایجاد شده بین سنگ و ورقه‌شدگی‌های فراونی روی سطوح سنگ‌های آرامگاه کوروش بزرگ وجود دارد و این در حالیست که در اطراف پاسارگاد سالی چند بار کشاورزی انجام می‌شود، سالی چند بار با تراکتور زمین‌ها را شخم می‌زنند که گرد و خاک آن بلند می‌شود که با توجه به وزش باد، ترک‌ها و درزهای سنگ‌های مجموعه از این خاک انباشته می‌شوند. با این شرایط، تصور کنید یک پرنده بذر، آنجا بیندازد و در فصل مناسب هم رطوبت به آن شیارها و ترک‌ها نفوذ کند، نتیجۀ کوتاه‌مدت، رشد گیاه خواهد بود و در دراز مدت هم هجوم و رشد گل‌سنگ‌ها را در پی خواهد داشت.
حجم خاک و خاشاک موجود در ترک‌ها و درز بین بلوک‌ها
حسینی ادامه داد: از نظر سازه‌ای باید گفت که به نظر می‌رسد وزن اتاق آرامگاه به بخش‌های میانی فشار وارد کرده و ترک‌هایی در سنگ‌های پایین‌دست ایجاد شده است که برای کنترل آن نمی‌شود کاری انجام داد و لازم است برای آن پروژه پژوهشی جداگانه تعریف می‌شود و از متخصصان عمران و سازه، مرمت و بنا در بررسی و مطالعه استفاده خواهد شد.
او در عین حال گفت: البته شاهدهایی که در این چند سال روی ترک‌های آرامگاه کوروش نصب شده، حرکتی را ثبت نکرده است. تلاش کرده‌ایم هر چند سال یک بار تمام سازه‌ها را از طریق فتواسکن پایش‌کنیم که کوچکترین حرکت را به‌راحتی تشخیص دهیم. خوشبختانه ترک‌هایی که روی پله‌ها دیده می‌شود حرکتی را نشان نداده است و جای نگرانی نیست اما به هر حال وزن اتاق باید به گونه‌ای کنترل شود، به ویژه با توجه به برداشت آب‌های زیرزمینی، باید برای مقاوم‌سازی پی آن فکری کنیم. برای همین آن ترک‌ها و شکاف‌ها را بررسی و مطالعه می‌کنیم که خوشبختانه تا الان اتفاقی نیفتاده است.
برخی از مراحل انجام کار
حسینی با بیان اینکه مرمت آرامگاه کوروش درحال حاضر به روش ایتالیایی‌ها درحال انجام است، گفت: در همین راستا، تیم مرمت در حال حاضر دقیقا همان شیوه مرمت را که در نقش انسان بالدار (یکی از نقوش موجود در کاخ دروازه پاسارگاد که به دلیل کامل بودن نقش دارای اهمیت به سزایی است) انجام شد، در آرامگاه کوروش اجرا خواهد کرد. در وهله اول پاکسازی خُشک انجام می‌دهیم. بعد از آب مقطر برای پاکسازی ریزتَرَک‌ها و شکاف‌ها که از خاک، سنگ‌ریزه و بذر گیاه مملو شده است، استفاده می‌کنیم. پس از آن، استحکام‌بخشی لایه‌های نازک را که امکان ریزش دارند و یا ترک‌هایی که امکان نفوذ رطوبت دارند، انجام می‌دهیم. اگر فاصله بین این تَرَک‌ها کم باشد و نتوان ماده جامد در آن تزریق کرد، از رزین‌های آکریلیک استفاده می‌کنیم. در نهایت، روی این بخش‌ها با ملاتی ترکیبی از آهک هیدرولیک، پودر سنگ آهکی، (پودر خرده سنگ‌هایی که از آثار ریخته شده و قابلیت استفاده ندارد و یا سنگ‌هایی که از اطراف آن معدن تاریخی به دست آمده‌اند) و ماسه رودخانه‌ای، پوشانده می‌شود.
برخی از مراحل انجام کار
او درباره شیوه مرمت در آرامگاه کوروش توضیح داد: آهک‌های هیدرولیک امروزه جدیدترین چسباننده در ملات‌هایی است که برای مرمت سنگ در دنیا استفاده می‌شود. در سال‌هایی که با ایتالیایی‌ها همکاری می‌کردیم ۱۳ مدل آهک هیدرولیک آوردیم و تست زدیم. از آن ۱۳ مدل، فقط یک نوع، شرایط اقلیمی پاسارگاد را تحمل کرد. همان هم پنج سال بیشتر دوام نیاورد. به همین دلیل مرحله نگهداری پس از مرمت اهمیت بالایی خواهد داشت. باید توجه داشت در مرمت معمولا استفاده از یک شیوه یا یک نوع ملات تا یکصد سال دوام نمی‌آورد، به ویژه در سازه‌ها و بناهایی که در فضای باز قرار دارند. ما دست‌کم سالی یک‌بار باید این آثار را رصد کرده و بخش‌های آسیب‌دیده را دوباره مرمت کنیم.
کارشناس مرمت در محوطه پاسارگاد درباره تجربه همکاری با شرکت ایتالیایی و ضرورت ادامه آن، گفت: موسسه عالی حفاظت و مرمت رم (ISCR) - موسس آن «چزاره برندی» آخرین نظریه‌پرداز مرمت بود - در سال ۹۲ با پاسارگاد وارد تفاهم شد و یک سال بعد کارش را آغاز کرد که تا سه سال ادامه داشت و یک سال هم قراردادش را تمدید کرد و دوباره می‌خواستند قرارداد این موسسه را تمدید کنند که همه‌گیری کرونا اتفاق افتاد و ارتباط کاری ما با آنها به پایان رسید. گروهی که از این موسسه به پاسارگاد آمد جزو بهترین‌های مرمت در دنیا بود و دانش و روش مرمت ما را زیر و رو کرد. این گروه تجربه‌ای هم در ارگ بم داشت، که کار آنها جزو کارهای برجسته در خشت به شمار می‌آید. در هر صورت ما به این دیدگاه‌های دست اول در مرمت نیاز داریم و امیدواریم این موسسه‌ها شعبه‌هایی را در ایران راه‌اندازی کنند که علم به روز مرمت را به صورت تئ. ری و عملی تدریس کنند.
حسینی در عین حال اظهار کرد: البته باید خاطر نشان کرد که مرمتگران ایرانی در بسیاری از شاخه‌های مرمت مانند مرمت آثار خشتی و تزئینات وابسته معماری به ویژه گچ‌بری و کاشی‌کاری مهارت و حرف‌هایی برای گفتن در دنیا دارند، ولی موضوع این است در کشوری که آثار سنگی، تعداد معدودی از کل آثار را در بر می‌گیرند، طبیعتا توجه و تجربه کمتری نسبت به کشوری همچون ایتالیا که درصد بالایی از آثار آن را سازه ها و تزیینات سنگی تشکیل داده اند، خواهد داشت.
برخی از مراحل انجام کار
او درباره چگونگی تأمین موارد مورد نیاز مرمت سازه‌های پاسارگاد نیز گفت: تا چند سال گذشته وارد کردن مواد مورد نیاز مرمت سازه‌های سنگی آسان‌تر بود. با توجه به اینکه شرکت‌های واردکننده از پست هوایی استفاده می‌کردند معمولا سه هفته‌ای مواد مرمتی به دست ما می‌رسید اما از وقتی که پست DHL هم ایران را تحریم کرده است، خریدها سخت شد.
کارشناس مرمت در محوطه پاسارگاد درباره مدت زمان پیش‌بینی شده برای مرمت آرامگاه کوروش، توضیح داد: قبلا برای مرمت حدود دو سال زمان درنظر گرفته بودیم، البته در صورتی که تعداد کارشناسان هفت یا هشت نفر باشد، ولی الان فقط دو نفر کارشناس به همراه سه نیروی فنی مرمتگر تجربی هستیم. نیروی متخصصی که بتواند در این زمینه کمک کند خیلی کم داریم. در گذشته، کسانی که مرمت آثار خوانده بودند را به پاسارگاد دعوت کرده و در ورکشاپ‌های کارگاهی روش‌های مرمت را آموزش داده بودیم اما حالا آنها یا مهاجرت کرده و ایران نیستند یا در پایگاه‌های دیگر مشغول به کار شده‌اند، برای همین الان با کمبود نیروی متخصص مواجهیم.
این کارشناس مرمت در ادامه گفت‌وگو با ایسنا، در پاسخ به این پرسش که آیا چاه‌هایی که برای کشاورزی در اطراف پاسارگاد حفر شده، آسیب‌های آرامگاه کوروش را تشدید کرده است؟ اظهار کرد: ترس ونگرانی ما از این است که این دشت بین دو لایه کوه قرار دارد و گزارش‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد در این منطقه گسل وجود دارد، که البته در سال‌های گذشته فعال نبوده، ولی اگر همین روند برداشت آب با ازدیاد حفر و یا کف شکنی چاه‌های آب ادامه یابد، زمین تلاش می‌کند آن خلاء را جایگزین کند و طبیعتا دچار فرونشست می‌شود.
حسینی اضافه کرد: نگرانی بیشتر از این است که این آرامگاه با وزن حدود دو هزار تن در مساحت ۱۵۰ متر مربعی فشار مضاعفی به این بخش از زمین وارد کند و باعث نشست پیش از موعد و غیرقابل انتظار شود. این نگرانی درباره یکی دیگر از سازه‌های پاسارگاد (برج سنگی) که ۵۰۰ تن از آن به صورت یک جرز ۱۴ متری باقی مانده است، نیز وجود دارد.
کارشناس مرمت پاسارگاد در پاسخ به این پرسش که این خطر را چقدر نزدیک می‌بینید با توجه به اینکه روزانه در آن منطقه حضور و رصد دارید؟ گفت: تا وقتی بررسی و مطالعه نشود نمی‌توان به این پرسش پاسخ دقیقی داد. اوایل دهه هشتاد در این دشت کار زمین‌شناسی انجام شده بود، امیدوارم بعد از ۲۰ سال یک تیم زمین‌شناسی این منطقه را دوباره بررسی کند. چون به گفته مردم محلی چاهی که آن زمان در عمق هفت هشت متر آب داشت، الان برداشت از آن در عمق ۸۰ متری امکان‌پذیر است. طبیعتا زمین رفتارهای متفاوتی را نشان می‌دهد.